Ο Κομφούκιος ήταν μία από εκείνες τις φωτεινές μορφές που ως Προμηθέας πρόσφερε απλόχερα τις γνώσεις του στην ανθρωπότητα αναλώνοντας όλη του τη ζωή σε αυτό το έργο, μοχθώντας και υποφέροντας για αυτό. Μα πάνω από όλα έχοντας μια άσβεστη φλόγα αγάπης για μια ανθρωπότητα φωτισμένη και μια κοινωνία δίκαιη.
Στην εξελικτική πορεία της ανθρωπότητας, κατά καιρούς, εμφανίστηκαν ιστορικές μορφές που έδρασαν ως καταλύτες στην εξέλιξή της και οι οποίες ενστάλαξαν το όραμα ενός καλύτερου κόσμου. Η παρουσία τους συχνά άλλαξε τη ροή της παγκόσμιας ιστορίας και οδήγησε την ανθρωπότητα σε νέες συνειδησιακές κατακτήσεις. Μια τέτοια σημαντική μορφή ήταν και ο Κομφούκιος.
Άτομο με εξαιρετική ευρυμάθεια και με βαθύτατη ευαισθησία για θέματα κοινωνικής δικαιοσύνης, αφιέρωσε όλη του τη ζωή για την εγκαθίδρυση μιας κοινωνίας στην οποία θα κυριαρχούσε ο σεβασμός στον άνθρωπο, η δικαιοσύνη, η ευημερία, η ειρήνη, η δημιουργικότητα, και η αίσθηση της συλλογικής ευθύνης και δράσης. Αναζήτησε να εκφράσει με κάθε τρόπο μια Ουτοπία που υπερβαίνει τον άνθρωπο ως μονάδα, μια ευρύτερη μορφή κοινωνίας στην οποία κάθε άνθρωπος θα αποτελεί το ζωντανό, συνειδητό κύτταρο ενός παγκόσμιου εξελισσόμενου ζωντανού οργανισμού.
Η επίδραση του Κομφούκιου υπήρξε ευρύτατη και διαχρονική και αποτέλεσε ένα είδος ζωντανής ηθικής που άγγιξε, μεταγενέστερα, τα όρια της θρησκείας, παρόλο που ο ίδιος δεν είχε ποτέ τέτοια πρόθεση.
Ο πυρήνας των διδαχών του Κομφούκιου συνοψίζεται στην αρχή του Χρυσού Κανόνα : «Ό,τι δεν επιθυμείς για τον εαυτό σου, μην το επιβάλεις στους άλλους», φανερώνοντας τη βαθιά ψυχική ευγένεια και την εκλεπτυσμένη ποιότητα που αναδύεται από τις γραφές του.
Η Εποχή που Έζησε ο Κομφούκιος
Το ευρύτερο ιστορικό, κοινωνικό και πολιτικό φόντο της εποχής του Κομφούκιου είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον, καθώς μπορεί να δώσει μια καλύτερη κατανόηση της «ατμόσφαιρας» μέσα από την οποία αναδύθηκαν οι διδαχές του.
Ο Κομφούκιος έζησε σε περιοχές που βρίσκονταν υπό τη διοίκηση των Τσου, σε μια περίοδο που η δυναστεία τους έφθινε. Οι Τσου ήταν λαός που αρχικά εμφανίστηκε στον κινεζικό χώρο ως νομαδικά φύλλα, σε μια περίοδο φεουδαρχικών συγκρούσεων. Γρήγορα ήκμασαν και κατά τον 12ο π.Χ κατέκτησαν ένα μεγάλο μέρος κινεζικών εδαφών και ίδρυσαν μια αυτοκρατορία που διατηρήθηκε σχεδόν αναλλοίωτη για, περίπου, χίλια χρόνια. Στην αρχή η διοικητική και πολιτική αλλαγή που έφεραν οι Τσου ήταν ευπρόσδεκτη από το λαό, αφού λειτούργησε προστατευτικά απέναντι στην αυθαιρεσία και την καταπίεση των φεουδαρχών που μέχρι τότε ήταν απόλυτοι άρχοντες.
Παρόλη την ισχύ τους οι Τσου δεν είχαν την απαραίτητη δύναμη για να διατηρήσουν και να διοικήσουν τις αχανείς κατακτημένες εκτάσεις. Έτσι η πολιτική δύναμη, η διοίκηση και η δικαστική εξουσία αποκεντρώθηκαν και μεταφέρθηκαν ξανά σε τοπικό επίπεδο, σε διάφορους τοπικούς διοικητικούς εντεταλμένους, με αποτέλεσμα να επανέλθει η εξουσία σε μορφές δανεισμένες από το φεουδαρχικό παρελθόν.
Το αποτέλεσμα ήταν ότι έπειτα από έναν πιο δίκαιο τρόπο διοίκησης που έφεραν, πρόσκαιρα, στην ακμή τους οι Τσου, ο σεβασμός στον άνθρωπο και οι υψηλές αξίες γρήγορα χάθηκαν και πάλι.
Λέγεται ότι κατά τη δυναστεία των Τσου, πέρα από το νέο τρόπο διοίκησης, κατά τον οποίο διδόταν ιδιαίτερη μέριμνα στη δικαιοσύνη για όλους και την ευημερία του λαού, εμφανίστηκαν: η καλλιέργεια με αλέτρι που το τραβούσανε ζώα, η ιππασία, τα μεγάλα αρδευτικά συστήματα, η βελτιωμένη οδοποιία και οι κατασκευές καναλιών, η εξέλιξη του συστήματος γραφής και η ποιο συστηματική χρήση κερμάτων, δηλαδή χρήματος, αντί ανταλλακτικού εμπορίου. Κατά τη διάρκεια της περιόδου της δυναστείας που αποκαλείται η Ανατολική Περίοδος Τσου (770-221 π.Χ), όλη η ευημερία που είχε προηγηθεί έδωσε τη δυνατότητα να αναπτυχθούν σε μεγάλο βαθμό ο πολιτισμός και οι τέχνες.
Η διάλυση του φεουδαρχισμού και η έναρξη των αυτοδιοικούμενων πολιτειών δημιούργησαν μια νέα τάξη γαιοκτημόνων και ευπόρων, και δημιουργήθηκε έτσι μια ώριμη πηγή προστατών της τέχνης. Αυτοί οι προστάτες στην αρχή και για όσο ήταν στενά εξαρτημένοι με την κεντρική εξουσία, ανέπτυξαν πέρα από όλα τα άλλα κοινωνικά αγαθά και τον πολιτισμό.
Όμως, η κατάχρηση των προνομίων και εξουσιών για προσωπικό όφελος γρήγορα έκανε ακόμη πιο ευδιάκριτη την αντίθεση των νεοαριστοκρατών με τα φτωχά λαϊκά στρώματα που κατέληξαν και πάλι να καταδυναστεύονται και να βιώνουν σκληρότατες συνθήκες ζωής, ανέχειας και καταναγκαστικών έργων προς όφελος των ευγενών.
Η Ζωή του Κομφούκιου
Ενώ υπάρχουν εκτενή ιστορικά στοιχεία της εποχής του Κομφούκιου, οι πηγές για τη ζωή του είναι μεταγενέστερες και συχνά συνυφαίνουν τη φαντασία με την πραγματικότητα. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, η γέννηση του Κομφούκιου προαναγγέλθηκε με την εμφάνιση ενός Μονόκερου που κρατούσε στο στόμα του έναν λίθο από νεφρίτη όπου ήταν χαραγμένη η εξής προφητεία: «ένα βρέφος καθάριο σαν κρύσταλλο θα γεννηθεί, για να κρατήσει τη συνέχεια του βασιλείου Τσου που έχει παρακμάσει και θα γίνει βασιλιάς χωρίς βασίλειο».
Ο Κομφούκιος ή όπως είναι το πραγματικό του όνομα ο Κανγκ Τσιου (το Κομφούκιος είναι εκλατινισμένη απόδοση του ονόματός του) γεννήθηκε το 551 π.Χ. στο Τσου, μια μικρή πόλη στην πολιτεία Λου, όπου σήμερα βρίσκεται η επαρχία Σάντανγκ.
Η επιβίωση ήταν πολύ δύσκολη εκείνη την εποχή και αυτό δεν ίσχυε μόνο για το λαό. Ειδικά η τάξη των Σι (shi: «ακόλουθοι ευγενών» ή «ιππότες»), από όπου προερχόταν ο Κομφούκιος, αντιμετώπιζε σημαντικές δυσχέρειες. Οι ηγεμόνες των κρατιδίων άρχισαν να διορίζουν διοικητές στις επαρχίες τους, οπότε δεν είχαν ανάγκη πια από τις διοικητικές συμβουλές που τους πρόσφεραν επαγγελματικά οι Σι.
Έτσι ενώ ο Κομφούκιος ήταν γόνος Σι η οικογένεια του δεν ήταν καθόλου εύπορη. Ο πατέρας του ήταν ειρηνοδίκης και στρατιωτικός κάποιας φήμης και η μητέρα του καταγόταν από τον Πο Τσιν, τον μεγαλύτερο υιό του δούκα του Τσου.
Από μικρή ηλικία ο Κομφούκιος ήταν αποφασισμένος να αφοσιωθεί στη μάθηση με όλες του τις δυνάμεις, και είχε ήδη στην καρδιά του τον σπόρο για μια μεταρρύθμιση που θα εξασφάλιζε τη δικαιοσύνη για όλους.
Μεγαλώνοντας σε σχετική ανέχεια, είχε την ευκαιρία να συνειδητοποιήσει τη σκληρή πραγματικότητα της κοινωνίας, έτσι όπως λειτουργούσε εκείνη την εποχή. Ήταν μόλις τριών ετών όταν πέθανε ο πατέρας του, οπότε ανατράφηκε από τη μητέρα του και υποχρεώθηκε να δουλέψει όντας ακόμη σχεδόν παιδί σε διάφορες εργασίες για να βοηθήσει στην συντήρηση της οικογένειας.
Στα δεκαεννέα του χρόνια παντρεύτηκε αποκτώντας ένα γιο και δύο κόρες. Αμέσως μετά το γάμο του εργάστηκε για την οικογένεια Κι, της οποίας η δικαιοδοσία περιλάμβανε την περιοχή Τσόου, πρώτα ως επιμελητής των αποθηκών, και έπειτα ως επιθεωρητής των κήπων και των βοσκών.
Στα 22 του ξεκίνησε να διδάσκει παιδιά αριστοκρατικών οικογενειών ως οικοδιδάσκαλος. Σταδιακά δημιουργήθηκε γύρω του μια ομάδα ακολούθων τους οποίους δίδασκε, ενώ ταυτόχρονα αφιερώθηκε στην πολιτική επιστήμη. Έτσι άρχισε να συγκροτείται η σχολή του.
Κατά τη διάρκεια της ζωής του Κομφούκιου υπήρξαν συνεχώς διαμάχες μεταξύ των πολιτειών, για την επικράτηση στην εξουσία, αλλά και εντός κάθε πολιτείας μεταξύ των αριστοκρατών. Έτσι η κοινωνική και ηθική αναγέννηση για την οποία μοχθούσε ο Κομφούκιος δεν ήταν ιδιαίτερα αποδεκτή στους κυβερνητικούς κύκλους. Διαισθάνθηκε ότι δεν θα δει το όραμά του να υλοποιείται, τουλάχιστον όχι όσο υπηρετούσε σε κυβερνητικές θέσεις.
Έτσι, σε ηλικία τριάντα πέντε ετών παραιτήθηκε από το κυβερνητικό του αξίωμα και αποχώρησε από το Λου με συνοδεία του δούκα Τσάο, που είχε χάσει κατόπιν διαπλοκής την εξουσία του, και ταξίδεψε έως την πολιτεία Τσι όπου παρέμεινε για οκτώ χρόνια.
Επιστρέφοντας στο Λου σαράντα τριών ετών, ο Κομφούκιος ασχολήθηκε με την συλλογή και επιμέλεια φιλολογικών εργασιών οι οποίες αποτέλεσαν τα αποκαλούμενα κλασσικά του κείμενα, και περιέχουν συγκεντρωμένη την κομφουκιανική διδασκαλία: (Ου-τσινγκ), Βιβλίο των Αλλαγών (Σου-τσινγκ), περίπλοκο κείμενο μαντικής), Βιβλίο των Χρονικών (Ι-τσινγκ), Βιβλίο των Ωδών (Σι-τσινγκ), Βιβλίο των Τελετουργιών (Λι-τσι), Άνοιξη και Φθινόπωρο (Τσ’ουν-τσ’ιέου).
Πέρα από τα παραπάνω έργα οι πηγές της Κομφουκιανικής γραμματείας περιλαμβάνουν και τέσσερα μεταγενέστερα βιβλία: Αμετάβλητο στο Κέντρο, Μεγάλη Σπουδή, Διάλογοι (με ανέκδοτα από τη ζωή του) και Μέγκιος (έκθεση της σκέψης του Μεγκίου, τον οποίο οι Κινέζοι θεωρούν δεύτερο άγιο μετά τον Κομφούκιο).
Στην ηλικία των πενήντα ετών, όταν στο θρόνο βρισκόταν ο Ντινγκ της Λου, αναγνωρίστηκαν οι ικανότητες του και διορίστηκε Υπουργός Δημόσιων Έργων και ακόλουθα Υπουργός Δικαιοσύνης. Κατά τα φαινόμενα ο Κομφούκιος προσέβαλε κάποια μέλη της αριστοκρατίας της Λου και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη θέση του και να οδηγηθεί στην εξορία.
Τελικά, διορίσθηκε επικεφαλής αξιωματούχος, της πόλεως Τσανγκ Του της επαρχίας Λου. Μέσα σε ένα έτος είχε διεκπεραιώσει τόσα πολλά ώστε να προαχθεί αρχικά στη θέση του Αξιωματούχου Δημοσίων Έργων, και μετά στη θέση του Μέγα Αξιωματούχου της Δικαιοσύνης της επαρχίας. Αλλά η καριέρα του Κομφούκιου στην πολιτική δεν είχε ιδιαίτερα μεγάλη διάρκεια, καθώς μετά από μια δεκαετία περίπου έφυγε ξανά από το Λου, συνοδευόμενος από πιστούς του οπαδούς. Κατά πάσα πιθανότητα έφυγε εξαιτίας των πνευματικών και ηθικών ελλείψεων που συνάντησε στην εξουσία και στους συναδέλφους του αξιωματούχους.
Το πεπρωμένο του Κομφούκιου ήταν να γυρίζει από πολιτεία σε πολιτεία για άλλα δεκατρία χρόνια, ψάχνοντας τρόπο να πραγματοποιήσει τα ιδανικά του, χωρίς αυτό όμως να γίνει εφικτό.
Ηλικιωμένος και κουρασμένος, επέστρεψε για μια ακόμα φορά στο Λου το 484 π.Χ. όταν ήταν πια εξήντα οκτώ ετών.
Ήταν θλιμμένος από το να βλέπει παντού την αρπακτική και κυνική στάση κάθε ισχυρού προς τους αδύνατους, όμως δεν είχε χάσει στο παραμικρό την πίστη του στα δικά του ανώτερα ιδανικά. Συνέχισε να διδάσκει, και η σοφία των λόγων του επιδρά στην κινεζική σκέψη έως και τις μέρες μας.
Ο Κομφούκιος πέθανε το 479 π.Χ, και ενταφιάστηκε στο Τσου Φου. Σήμερα, η τοποθεσία αυτή έχει γίνει το πανέμορφο άλσος Κανγκ, που λέγεται ότι έχει αναπτυχθεί, από τα δέντρα που είχαν φυτέψει εκεί οι οπαδοί του στη μνήμη του.
Το μόνο στοιχείο που θεωρείται ότι απεικονίζει αξιόπιστα τον Κομφούκιο είναι ένα ξύλινο γλυπτό έργο του μαθητή του Τζου Κονγκ. Όμως από τις αναφορές των συνομιλιών και των λόγων του μπορούμε να ιχνογραφήσουμε το πορτραίτο ενός άνδρα µε βαθιά αξιοπρέπεια στη συμπεριφορά, µε ευπρέπεια κινήσεων και επίσημη συμπεριφορά, που ισορροπούσε την αυστηρότητα με την ευσπλαχνία. Αναφέρεται ως άνδρας µε απερίγραπτη ευγλωττία και εξαιρετικά πρωτοπόρο πνεύμα, που στεκόταν πολύ πιο μπροστά από την εποχή του.
Οι Αρχές του Κομφούκιου
Έργο ζωής για τον Κοµφούκιο, ήταν κυρίως η αναδόμηση των αξιών που είχε η δυναστεία Τσου (1100- 221 π. Χ) όταν βρισκόταν στην ακμή της. Αυτή την ευγενή διοίκηση που ευαγγελίζονταν η δυναστεία των Τσου στην ακμή της είναι που προσπαθούσε σε όλη του την ζωή να αποκαταστήσει
Αντιμέτωπος με τα προβλήματα της εποχής του θεμελίωσε τη βάση της σκέψης του περισσότερο στην ηθική παρά σε θρησκευτικά ζητήματα. Ήταν αντίθετος με τις δεισιδαιμονίες με τις οποίες το πλήθος είχε ταυτιστεί. Αφιερώθηκε στη διαμόρφωση μιας ηθικής σκέψης που πίστευε ότι θα επέφερε τις βάσεις για μια αρμονική κοινωνία.
Στο κέντρο του Κομφουκιανισμού κυριαρχεί η ιδέα της τάξης. Η δομή της κοινωνίας είναι μια ιεραρχημένη πυραμίδα, όπου από τη μικρότερη μονάδα της, την οικογένεια, εως ολόκληρη τη χώρα, τα κατώτερα μέλη σέβονται και υπακούν τα ανώτερα. Οι απόψεις του για την διακυβέρνηση ήταν ότι ο κάθε πολίτης έπρεπε να κατέχει έναν προκαθορισμένο τίτλο και θέση, ότι ο κάθε άρχοντας πρέπει να είναι φιλεύσπλαχνος και να παρέχει καλές συνθήκες ζωής στο λαό, να προωθεί την εκμάθηση της ηθικής και της παράδοσης.
Στο όραμα του για μεταρρύθμιση, ο Κομφούκιος υποστήριξε την αποκατάσταση της έννομης δικαιοσύνης για όλους ως το θεμέλιο λίθο της ζωής, σε έναν κόσμο ιδανικό όπου θα διαφυλάσσονταν τα ανθρώπινα δικαιώματα, η ευγένεια, ο σεβασμός προς την οικογένεια. Πίστευε ότι ευημερία για όλους υπάρχει όταν υπερισχύουν τα ιδανικά της τιμιότητας, της αφοσίωσης στο κοινό καλό και της φερεγγυότητας.
Έτσι ο άνθρωπος πρέπει να μάθει να αγαπά πρώτα την οικογένεια του, ακολούθως να την επεκτείνει στα μέλη της κοινωνίας και τέλος να συμπεριλάβει και την πολιτεία της οποίας ο ηγεμόνας είναι ο γιος του Ουρανού και πατέρας όλων των υπηκόων του. Η κομφουκιανική αρετή επιβάλει την ευσέβεια (χιάο), μέσω της οποίας επιτυγχάνεται η σύνδεση από τη μια των ζωντανών με τους νεκρούς προγόνους τους και από την άλλη των ατόμων με το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο.
Οι λεπτομέρειες της λειτουργίας των διαφόρων ρόλων μέσα στο σύνολο είναι καθορισμένες με βάση τους λεγόμενους «κανόνες ευπρέπειας». Αυτοί, με τη σειρά τους, βασίζονται στη φυσική τάξη που διέπει τον κόσμο. Καθορισμένοι είναι, επίσης, οι τρόποι με τους οποίους εκφράζονται αυτές οι σχέσεις, πράγμα που δημιουργεί σ' αυτές τις κοινωνίες ένα τεράστιο σύστημα συμπεριφοράς και δεοντολογίας.
Ο Κομφούκιος πίστευε πως η εφαρμογή των απόψεών του από την κυβέρνηση θα εγκαθιστούσε το ιδανικό Κράτος της Κοινοπολιτείας, και θα προετοίμαζε το έδαφος για την ειρήνη μεταξύ των ανθρώπων.
Όπως συνηθιζόταν στην εποχή του, ο Κομφούκιος ασχολήθηκε με τη μουσική την οποία θεωρούσε κλειδί για την παγκόσμια αρμονία. Σύμφωνα με τον Κοµφούκιο, η μουσική φανερώνει, με αρχετυπικό τρόπο, τον ανώτερο άνθρωπο και έτσι καθρεφτίζει στον καθένα τον πραγματικό του χαρακτήρα αποκαλύπτοντας τη ματαιότητα κάθε απάτης, πλάνης και υποκρισίας.
Επίσης, θεωρούσε ότι η πεμπτουσία της παράδοσης πρέπει να είναι ψυχική παρά φυσική, δηλαδή να μην εξαρτάται από κενούς τύπους και τελετές, αλλά να σχετίζεται με ζωντανά στοιχεία που υποκινούνται από την ψυχή και την εξευμενίζουν.
Ο Κομφουκιανισμός ως Οργανωμένη Σχολή Ηθικής
Η δύναμη της ρητορικής του προσέλκυσε κοντά του μια μεγάλη ομάδα οπαδών που ο θρύλος λέει ότι έφτασαν τον αριθμό των τριών χιλιάδων, εκ των οποίων οι εβδομήντα δύο καταγράφηκαν στην ιστορία και θεωρούνται ως οι καλύτεροι μαθητές του.
Στην σχολή του δίδασκε εκθέτοντας τις απόψεις του για όποιον ενδιαφερόταν σχετικά µε την προσωπική συμπεριφορά, την πολιτική ηθική, και την έννομη δικαιοσύνη. Ισχυρότατη ήταν η πεποίθησή του για την αξία της εκπαίδευσης του λαού, καθώς είχε συνειδητοποιήσει ότι µόνο μέσω της εκπαίδευσης μπορούσε να υπάρξει πραγματική ισότητα στους ανθρώπους. Πίστευε ότι η εκπαίδευση ολοκλήρωνε τον άνθρωπο και έδωσε βαρύτητα, τόσο στην καλλιέργεια της ηθικής, όσο και στην κατάκτηση της γνώσης.
Η επιρροή της σχολής του Κομφούκιου διάρκεσε για πολύ καιρό μετά το θάνατο του και η κομφουκιανική σκέψη εξελίχθηκε από τους μεταγενέστερούς του. Πολύ σημαντικός μαθητής της σχολής που ιδρυσε ο Κομφούκιος ήταν ο Μέγγιος που κατά την παράδοση υπήρξε μαθητής του εγγονού του Κομφούκιου. Από τα γραπτά του κείμενα: Το Βιβλίο του Μέγγιου, που αποτελούν ένα σημαντικό τμήμα του Κομφουκιανισμού διαβάζουμε: «...ας είναι ο ηγεμόνας ανθρώπινος και όλος ο λαός του θα είναι ανθρώπινος. Ας είναι ο ηγεμόνας δίκαιος και όλος ο λαός του θα είναι δίκαιος. Αν είναι ο ηγεμόνας σωστός και όλος ο λαός του θα είναι σωστός. Άπαξ και διορθωθεί ο ηγεμόνας, όλο το βασίλειο θα βρεθεί σε ειρήνη».
Μπορούμε να αντιληφθούμε το ύφος των θεμάτων της σχολής διαβάζοντας από τη Μεγάλη Μάθηση ένα ακόμη από τα βιβλία της Κομφουκιανικής γραμματείας: «Όσοι από τους αρχαίους [βασιλείς] ήθελαν να....φέρουν τάξη στο κράτος τους πρώτα τακτοποιούσαν τις οικογένειές τους. Όσοι ήθελαν να τακτοποιήσουν τις οικογένειές τους πρώτα καλλιεργούσαν την προσωπική τους ζωή. Όσοι ήθελαν να καλλιεργήσουν την προσωπική τους ζωή πρώτα διόρθωναν το νου τους. Όσοι ήθελαν να διορθώσουν το νου τους πρώτα έκαναν τη θέληση τους ειλικρινή. Όσοι ήθελαν να κάνουν τη θέλησή τους ειλικρινή πρώτα επέκτειναν τη γνώση τους. Η επέκταση της γνώσης συνίσταται στην έρευνα των πραγμάτων. Όταν τα πράγματα ερευνώνται η γνώση επεκτείνεται. Όταν η γνώση επεκτείνεται, η θέληση γίνεται ειλικρινής. Όταν η θέληση είναι ειλικρινής, ο νους διορθώνεται. Όταν ο νους διορθώνεται, η προσωπική ζωή καλλιεργείται. Όταν η προσωπική ζωή καλλιεργείται, η οικογένεια θα τακτοποιηθεί. Όταν η οικογένεια τακτοποιηθεί, το κράτος θα μπει σε τάξη. Και όταν το κράτος μπει σε τάξη θα υπάρχει ειρήνη σε όλο τον κόσμο. Από το Γιο του Ουρανού ως τον κοινό λαό, όλοι πρέπει να θεωρούν την καλλιέργεια της προσωπικής ζωής ως τη ρίζα ή το θεμέλιο. Ποτέ δεν έχει υπάρξει περίπτωση η ρίζα να είναι σε αταξία και τα κλαδιά σε τάξη».
Όσο κι αν σε πρώτη ματιά φαίνεται ότι η ηθική και ιεραρχική δομή που προτείνει ο Κομφουκιανισμός δεν επιδέχονται καμιά ελπίδα κοινωνικών ανατροπών, σε περιόδους που υπάρχει αυθαιρεσία εκ μέρους δυναστών ηγετών, αυτό είναι εσφαλμένο και προκύπτει από μια επιφανειακή μόνο θεώρηση του Κομφουκιανισμού. Στο βιβλίο του Μέγγιου υποστηρίζεται ότι είναι αποδεκτό από το λαό να απομακρύνουν ή ακόμη και να σκοτώσουν έναν κυβερνήτη που αγνοεί τις ανάγκες του κοινού καλού και κυβερνά σκληρά και με ιδιοτέλεια.
Για τον Κομφούκιο η ιεραρχική δομή της κινεζικής κοινωνίας της εποχής του, απαιτεί την ατομική ευθύνη ως σημαντικό παράγοντα για τη γενική ευημερία της κοινωνίας και προτείνει την εσωτερική ανάπτυξη του ανθρώπου ως βασική δύναμη για την αρμονία και την σωστή εξέλιξη της. Ειδικά η ευθύνη αυτή για αυτούς που εξασκούν εξουσία προς άλλους είναι μεγαλύτερη. Για αυτό ένας από τους κανόνες του λέει: «εάν κυβερνήσατε την επαρχία σας καλά και μεταχειρίζεστε τους ανθρώπους σας ευγενικά, εσείς βασίλειο δε θα χάσετε απ' οποιονδήποτε πόλεμο. Εάν κυβερνήσετε εγωιστικά τους ανθρώπους σας, βασίλειο όχι μόνο θα χάσετε από έναν πόλεμο, αλλά και τους ανθρώπους σας θα διασκορπίσετε μακριά από το βασίλειό σας».
Σχετικά με την ατομική ευθύνη και την ενεργή συμμετοχή στα τεκταινόμενα της κάθε κοινότητας είχε πει: «ένα άτομο πρέπει να πράττει αυτό που κηρύσσει, αλλά επίσης πρέπει να κηρύσσει ότι πράττει».
Ο Κομφουκιανισμός ως Θρησκεία
Παρότι ο Κομφούκιος αγνόησε τη μεταφυσική και πρότεινε αντί να ασχολούνται οι άνθρωποι με ζητήματα, όπως η αιωνιότητα της ψυχής, να ασχολούνται με τα προβλήματα του παρόντος κόσμου, τελικά η σκέψη του μετεξελιχθηκε σε θρησκευτικό σύστημα.
Ο ίδιος απάλλαξε την αρχαία προ-κομφουκιανική κινεζική θρησκεία από τα πολυάριθμα στοιχεία δεισιδαιμονικής φύσης τα οποία θεωρούσε ότι δεν συμβάλανε για μια αρμονική κοινωνία, αλλά λειτουργούσαν αποκρύπτοντας τα πραγματικά αίτια των κοινωνικών προβλημάτων. Αντίθετα δεν καταδίκασε τη λατρεία της ύψιστης θεότητας του Ουρανού-Τιέν ούτε κατέκρινε τη λατρεία των προγόνων.
Παρόλα αυτά όμως, με τα χρόνια η επίδραση του Κομφούκιου οργανώθηκε θεσμικά και τελικά αποτέλεσε ένα από τα στοιχεία που απαρτίζουν την κινεζική θρησκεία που επηρεάζει μεγάλα ποσοστά πληθυσμού σε ένα εκτενές γεωγραφικό τμήμα του πλανήτη, που εκτός από την Κίνα περιλαμβάνει την Ταϊβάν, το Βιετνάμ, την Κορέα, γενικά τη μεγάλη κινεζική διασπορά των νησιών της νοτιοανατολικής Ασίας, της Αμερικής και άλλων χωρών.
Ο Κομφουκιανισμός εμπλουτίστηκε εκ νέου με μεταφυσικά στοιχεία επί της δυναστείας των Σουνγκ (10ος-13ος αι.). Τότε ονομάστηκε νεοκομφουκιανισμός και ο κυριότερος εκπρόσωπός του υπήρξε ο Τσου Χσι (1130-1200), ο οποίος συγχώνευσε τις θεωρίες κάποιων προδρόμων της νεοκομφουκιανικής σχολής με τις δικές του πρωτότυπες ιδέες, και με δάνεια μεταφυσικών στοιχείων από τον Ταοϊσμό και το Βουδισμό.
Έτσι ενσωματώθηκε στον Κομφουκιανισμό η έννοια του λι (κανόνας ή αρχή), το οποίο υπάρχει σε κάθε πλάσμα· το υπερβατικό σύνολο των λι αποτελεί το Ύψιστο Απόλυτο (Τάι-τσι), απρόσωπη και άυλη αρχή όλων των πραγμάτων που έχουν δημιουργηθεί.
Ο Κομφουκιανισμός έως Σήμερα
Ο Κομφουκιανισμός διαδόθηκε και τελικά υπερίσχυσε άλλων σχολών σκέψεως στην Κίνα και το 140 π.Χ αναγνωρίστηκε επισήμως ως η «μοναδική φιλοσοφία».
Ο Κομφούκιος τιμήθηκε για πρώτη φορά το 5 μ. Χ, με Αυτοκρατορική Διαταγή, από τον Αυτοκράτορα Πινγκ της δυναστείας Χαν, που τον επαίνεσε ως «σεβαστό και τέλειο». Επιπλέον ο φιλόσοφος δέχθηκε την ανωτέρα των τιμών μετά από εκατονταετίες, το 739 µ.X., όταν ο Αυτοκράτορας Χσουάν της Δυναστείας Τανγκ τον επαίνεσε για τη φιλολογική του υπεροχή και τον βράβευσε με τον ιδιαίτερο τίτλο τιμής που τον αποκαλεί «Βασιλικό».
Κατά τη δυναστεία Τσινγκ ο Αυτοκράτορας Κανγκ Χσι (βασίλεψε 1736-1795 µ.Χ.) τίμησε τον Κοµφούκιο με τον τίτλο «ο Μέγας Δάσκαλος Όλων των Εποχών», ίσως ο πιο κατάλληλος φόρος τιμής που του αποδόθηκε, μιας και η σοφία του αποτελεί καθοδηγητική δύναμη στο πνεύμα του κινεζικού λαού για περισσότερο από δύο χιλιάδες έτη. Φαίνεται ότι για ένα μεγάλο πλήθος των ανθρώπων του πλανήτη ο Κομφούκιος είναι μια παρουσία που όπως προαναφέρθηκε στάθηκε καταλύτης της εξέλιξής τους. Η παρουσία του επομένως συνιστά ένα σημαντικό ορόσημο της φιλοσοφίας, της ηθικής και της πολιτικής εξέλιξης του ανθρώπου, οπότε και αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του παγκόσμιου πολιτισμού.
Σ’ όλη τη διάρκεια του Μαοϊσμού η παραδοσιακή θρησκεία και ειδικά ο Κομφουκιανισμός, θεωρήθηκαν παρακμιακά. Είναι γεγονός ότι η ηθική του Κομφουκιανισμού στηρίζεται στην αυστηρή ιεράρχηση, την πειθαρχία, την υποτακτικότητα, το σεβασμό προς τους γονείς, τον τονισμό της αξίας της οικογένειας και την καλλιέργεια της προσωπικότητας μέσα από την επίδοση σε διάφορες αρετές που προκύπτουν από όλα τα προηγούμενα.
Επιπλέον, τα βιβλία του Κομφουκιανισμού αποτελούσαν τα κείμενα με τα οποία προετοιμάζονταν οι υποψήφιοι για εξετάσεις σε σταδιοδρομία στις κρατικές υπηρεσίες. Η επιρροή του διαπότισε περισσότερο από κάθε άλλη διδασκαλία τη νοοτροπία της ιθύνουσας κινεζικής τάξης, της τάξης των δημόσιων υπαλλήλων-λογίων.
Έτσι αντιμετωπίστηκε ως μέσον για να διατηρείται η επιβολή της εξουσίας των ανώτερων τάξεων προς τις κατώτερες, χαρακτηρίστηκε προϊόν συντηρητισμού και οι πολίτες αποθαρρύνονταν από να τον ασκούν.
Οι πολιτικές μεταβολές που παρατηρούνται τελευταία έχουν προκαλέσει και στην ηπειρωτική Κίνα μια αναβίωση των παραδοσιακών θρησκευτικών δογμάτων. Ωστόσο, αξίζει να τονισθεί ότι ο Κομφουκιανισμός είναι περισσότερο ένα σύστημα ηθικών αξιών παρά μια θρησκεία.
Ο Fung Yu-lan, μια από τις μεγάλες αυθεντίες του 20ου αιώνα για την ιστορία της κινεζικής σκέψης, συγκρίνει την επιρροή του Κομφούκιου στην κινεζική ιστορία με εκείνη του Σωκράτη στη Δύση.
Η σημασία των λόγων του Κομφούκιου έχει έναν απόηχο που φτάνει ως τις μέρες μας. Οι ιστορίες του ξεπερνούν τους περιορισμούς του τόπου και του χρόνου και αγγίζουν τις χορδές της ψυχής μας για το όραμα ενός καλύτερου μέλλοντος για όλους τους ανθρώπους. Ας παραθέσουμε μια από αυτές τις ιστορίες:
Μια ημέρα, οι μαθητές του και εκείνος πέρασαν από έναν τάφο, όπου μια γυναίκα έκλαιγε πάνω από μια ταφόπετρα. Είπε στον Κοµφούκιο ότι ο σύζυγός της, ο πατέρας του συζύγου της και ο γιος της σκοτώθηκαν από μια τίγρη. Όταν ο Κομφούκιος τη ρώτησε αφού δεν έχει πια ανθρώπους δικούς της στον τόπο αυτό, γιατί παραμένει σε ένα τέτοιο μοιραίο μέρος και δεν φεύγει για να ζήσει αλλού, εκείνη απάντησε ότι σε αυτόν τον τόπο δεν υπήρξε ούτε μία καταπιεστική κυβέρνηση. Τότε, ο Κομφούκιος είπε, «θυμηθείτε αυτό παιδιά μου, μια καταπιεστική κυβέρνηση είναι αγριότερη και τρομοκρατεί περισσότερο από μια τίγρη».
Το Παλιό και το Νέο
Η ανθρωπότητα εξελίσσεται αργά, με μόχθο και παλινδρομήσεις. Στην παγκόσμια ιστορία «το παλιό» όταν πλέον δεν εξυπηρετεί την εξέλιξη του ανθρώπινου γένους απορρίπτεται και στην θέση του γεννιέται «το νέο». Αυτή η ανανέωση όπως κάθε γέννα συνοδεύεται από οδύνες, καθώς το παλιό και το εξελικτικά παρωχημένο πάντοτε αντιδρά στο νέο.
Η ενέργεια ωστόσο του επερχόμενου, του νέου, φωλιάζει ως σπέρμα στις συνειδήσεις των ανθρώπων, στην αρχή ατομικά και στη συνέχεια με διάφορες ζυμώσεις παίρνει μια κοινή μορφή στη συλλογική συνείδηση. Εκείνη την ιστορική στιγμή συντελείται, μέσα από πολλές ανατροπές και μόχθο, η αναπόφευκτη μετάβαση που εγκαθιδρύει το καινούριο και υπόσχεται έναν καλύτερο κόσμο. Έτσι πάντα ανατέλλει κάθε νέος κόσμος και η ανθρωπότητα έχει γίνει μάρτυρας πολλών τέτοιων ανατολών στην εξελικτική της διαδρομή.
Ο Κομφούκιος ήταν ένας πρωτεργάτης που μόχθησε για έναν τέτοιο καλύτερο κόσμο. Ήταν μία από εκείνες τις φωτεινές μορφές που ως Προμηθέας πρόσφερε απλόχερα τις γνώσεις του στην ανθρωπότητα αναλώνοντας όλη του τη ζωή σε αυτό το έργο, μοχθώντας και υποφέροντας για αυτό. Μα πάνω από όλα έχοντας μια άσβεστη φλόγα αγάπης για μια ανθρωπότητα φωτισμένη και μια κοινωνία δίκαιη.
Άτομο με εξαιρετική ευρυμάθεια και με βαθύτατη ευαισθησία για θέματα κοινωνικής δικαιοσύνης, αφιέρωσε όλη του τη ζωή για την εγκαθίδρυση μιας κοινωνίας στην οποία θα κυριαρχούσε ο σεβασμός στον άνθρωπο, η δικαιοσύνη, η ευημερία, η ειρήνη, η δημιουργικότητα, και η αίσθηση της συλλογικής ευθύνης και δράσης. Αναζήτησε να εκφράσει με κάθε τρόπο μια Ουτοπία που υπερβαίνει τον άνθρωπο ως μονάδα, μια ευρύτερη μορφή κοινωνίας στην οποία κάθε άνθρωπος θα αποτελεί το ζωντανό, συνειδητό κύτταρο ενός παγκόσμιου εξελισσόμενου ζωντανού οργανισμού.
Η επίδραση του Κομφούκιου υπήρξε ευρύτατη και διαχρονική και αποτέλεσε ένα είδος ζωντανής ηθικής που άγγιξε, μεταγενέστερα, τα όρια της θρησκείας, παρόλο που ο ίδιος δεν είχε ποτέ τέτοια πρόθεση.
Ο πυρήνας των διδαχών του Κομφούκιου συνοψίζεται στην αρχή του Χρυσού Κανόνα : «Ό,τι δεν επιθυμείς για τον εαυτό σου, μην το επιβάλεις στους άλλους», φανερώνοντας τη βαθιά ψυχική ευγένεια και την εκλεπτυσμένη ποιότητα που αναδύεται από τις γραφές του.
Η Εποχή που Έζησε ο Κομφούκιος
Το ευρύτερο ιστορικό, κοινωνικό και πολιτικό φόντο της εποχής του Κομφούκιου είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον, καθώς μπορεί να δώσει μια καλύτερη κατανόηση της «ατμόσφαιρας» μέσα από την οποία αναδύθηκαν οι διδαχές του.
Ο Κομφούκιος έζησε σε περιοχές που βρίσκονταν υπό τη διοίκηση των Τσου, σε μια περίοδο που η δυναστεία τους έφθινε. Οι Τσου ήταν λαός που αρχικά εμφανίστηκε στον κινεζικό χώρο ως νομαδικά φύλλα, σε μια περίοδο φεουδαρχικών συγκρούσεων. Γρήγορα ήκμασαν και κατά τον 12ο π.Χ κατέκτησαν ένα μεγάλο μέρος κινεζικών εδαφών και ίδρυσαν μια αυτοκρατορία που διατηρήθηκε σχεδόν αναλλοίωτη για, περίπου, χίλια χρόνια. Στην αρχή η διοικητική και πολιτική αλλαγή που έφεραν οι Τσου ήταν ευπρόσδεκτη από το λαό, αφού λειτούργησε προστατευτικά απέναντι στην αυθαιρεσία και την καταπίεση των φεουδαρχών που μέχρι τότε ήταν απόλυτοι άρχοντες.
Παρόλη την ισχύ τους οι Τσου δεν είχαν την απαραίτητη δύναμη για να διατηρήσουν και να διοικήσουν τις αχανείς κατακτημένες εκτάσεις. Έτσι η πολιτική δύναμη, η διοίκηση και η δικαστική εξουσία αποκεντρώθηκαν και μεταφέρθηκαν ξανά σε τοπικό επίπεδο, σε διάφορους τοπικούς διοικητικούς εντεταλμένους, με αποτέλεσμα να επανέλθει η εξουσία σε μορφές δανεισμένες από το φεουδαρχικό παρελθόν.
Το αποτέλεσμα ήταν ότι έπειτα από έναν πιο δίκαιο τρόπο διοίκησης που έφεραν, πρόσκαιρα, στην ακμή τους οι Τσου, ο σεβασμός στον άνθρωπο και οι υψηλές αξίες γρήγορα χάθηκαν και πάλι.
Λέγεται ότι κατά τη δυναστεία των Τσου, πέρα από το νέο τρόπο διοίκησης, κατά τον οποίο διδόταν ιδιαίτερη μέριμνα στη δικαιοσύνη για όλους και την ευημερία του λαού, εμφανίστηκαν: η καλλιέργεια με αλέτρι που το τραβούσανε ζώα, η ιππασία, τα μεγάλα αρδευτικά συστήματα, η βελτιωμένη οδοποιία και οι κατασκευές καναλιών, η εξέλιξη του συστήματος γραφής και η ποιο συστηματική χρήση κερμάτων, δηλαδή χρήματος, αντί ανταλλακτικού εμπορίου. Κατά τη διάρκεια της περιόδου της δυναστείας που αποκαλείται η Ανατολική Περίοδος Τσου (770-221 π.Χ), όλη η ευημερία που είχε προηγηθεί έδωσε τη δυνατότητα να αναπτυχθούν σε μεγάλο βαθμό ο πολιτισμός και οι τέχνες.
Η διάλυση του φεουδαρχισμού και η έναρξη των αυτοδιοικούμενων πολιτειών δημιούργησαν μια νέα τάξη γαιοκτημόνων και ευπόρων, και δημιουργήθηκε έτσι μια ώριμη πηγή προστατών της τέχνης. Αυτοί οι προστάτες στην αρχή και για όσο ήταν στενά εξαρτημένοι με την κεντρική εξουσία, ανέπτυξαν πέρα από όλα τα άλλα κοινωνικά αγαθά και τον πολιτισμό.
Όμως, η κατάχρηση των προνομίων και εξουσιών για προσωπικό όφελος γρήγορα έκανε ακόμη πιο ευδιάκριτη την αντίθεση των νεοαριστοκρατών με τα φτωχά λαϊκά στρώματα που κατέληξαν και πάλι να καταδυναστεύονται και να βιώνουν σκληρότατες συνθήκες ζωής, ανέχειας και καταναγκαστικών έργων προς όφελος των ευγενών.
Η Ζωή του Κομφούκιου
Ενώ υπάρχουν εκτενή ιστορικά στοιχεία της εποχής του Κομφούκιου, οι πηγές για τη ζωή του είναι μεταγενέστερες και συχνά συνυφαίνουν τη φαντασία με την πραγματικότητα. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, η γέννηση του Κομφούκιου προαναγγέλθηκε με την εμφάνιση ενός Μονόκερου που κρατούσε στο στόμα του έναν λίθο από νεφρίτη όπου ήταν χαραγμένη η εξής προφητεία: «ένα βρέφος καθάριο σαν κρύσταλλο θα γεννηθεί, για να κρατήσει τη συνέχεια του βασιλείου Τσου που έχει παρακμάσει και θα γίνει βασιλιάς χωρίς βασίλειο».
Ο Κομφούκιος ή όπως είναι το πραγματικό του όνομα ο Κανγκ Τσιου (το Κομφούκιος είναι εκλατινισμένη απόδοση του ονόματός του) γεννήθηκε το 551 π.Χ. στο Τσου, μια μικρή πόλη στην πολιτεία Λου, όπου σήμερα βρίσκεται η επαρχία Σάντανγκ.
Η επιβίωση ήταν πολύ δύσκολη εκείνη την εποχή και αυτό δεν ίσχυε μόνο για το λαό. Ειδικά η τάξη των Σι (shi: «ακόλουθοι ευγενών» ή «ιππότες»), από όπου προερχόταν ο Κομφούκιος, αντιμετώπιζε σημαντικές δυσχέρειες. Οι ηγεμόνες των κρατιδίων άρχισαν να διορίζουν διοικητές στις επαρχίες τους, οπότε δεν είχαν ανάγκη πια από τις διοικητικές συμβουλές που τους πρόσφεραν επαγγελματικά οι Σι.
Έτσι ενώ ο Κομφούκιος ήταν γόνος Σι η οικογένεια του δεν ήταν καθόλου εύπορη. Ο πατέρας του ήταν ειρηνοδίκης και στρατιωτικός κάποιας φήμης και η μητέρα του καταγόταν από τον Πο Τσιν, τον μεγαλύτερο υιό του δούκα του Τσου.
Από μικρή ηλικία ο Κομφούκιος ήταν αποφασισμένος να αφοσιωθεί στη μάθηση με όλες του τις δυνάμεις, και είχε ήδη στην καρδιά του τον σπόρο για μια μεταρρύθμιση που θα εξασφάλιζε τη δικαιοσύνη για όλους.
Μεγαλώνοντας σε σχετική ανέχεια, είχε την ευκαιρία να συνειδητοποιήσει τη σκληρή πραγματικότητα της κοινωνίας, έτσι όπως λειτουργούσε εκείνη την εποχή. Ήταν μόλις τριών ετών όταν πέθανε ο πατέρας του, οπότε ανατράφηκε από τη μητέρα του και υποχρεώθηκε να δουλέψει όντας ακόμη σχεδόν παιδί σε διάφορες εργασίες για να βοηθήσει στην συντήρηση της οικογένειας.
Στα δεκαεννέα του χρόνια παντρεύτηκε αποκτώντας ένα γιο και δύο κόρες. Αμέσως μετά το γάμο του εργάστηκε για την οικογένεια Κι, της οποίας η δικαιοδοσία περιλάμβανε την περιοχή Τσόου, πρώτα ως επιμελητής των αποθηκών, και έπειτα ως επιθεωρητής των κήπων και των βοσκών.
Στα 22 του ξεκίνησε να διδάσκει παιδιά αριστοκρατικών οικογενειών ως οικοδιδάσκαλος. Σταδιακά δημιουργήθηκε γύρω του μια ομάδα ακολούθων τους οποίους δίδασκε, ενώ ταυτόχρονα αφιερώθηκε στην πολιτική επιστήμη. Έτσι άρχισε να συγκροτείται η σχολή του.
Κατά τη διάρκεια της ζωής του Κομφούκιου υπήρξαν συνεχώς διαμάχες μεταξύ των πολιτειών, για την επικράτηση στην εξουσία, αλλά και εντός κάθε πολιτείας μεταξύ των αριστοκρατών. Έτσι η κοινωνική και ηθική αναγέννηση για την οποία μοχθούσε ο Κομφούκιος δεν ήταν ιδιαίτερα αποδεκτή στους κυβερνητικούς κύκλους. Διαισθάνθηκε ότι δεν θα δει το όραμά του να υλοποιείται, τουλάχιστον όχι όσο υπηρετούσε σε κυβερνητικές θέσεις.
Έτσι, σε ηλικία τριάντα πέντε ετών παραιτήθηκε από το κυβερνητικό του αξίωμα και αποχώρησε από το Λου με συνοδεία του δούκα Τσάο, που είχε χάσει κατόπιν διαπλοκής την εξουσία του, και ταξίδεψε έως την πολιτεία Τσι όπου παρέμεινε για οκτώ χρόνια.
Επιστρέφοντας στο Λου σαράντα τριών ετών, ο Κομφούκιος ασχολήθηκε με την συλλογή και επιμέλεια φιλολογικών εργασιών οι οποίες αποτέλεσαν τα αποκαλούμενα κλασσικά του κείμενα, και περιέχουν συγκεντρωμένη την κομφουκιανική διδασκαλία: (Ου-τσινγκ), Βιβλίο των Αλλαγών (Σου-τσινγκ), περίπλοκο κείμενο μαντικής), Βιβλίο των Χρονικών (Ι-τσινγκ), Βιβλίο των Ωδών (Σι-τσινγκ), Βιβλίο των Τελετουργιών (Λι-τσι), Άνοιξη και Φθινόπωρο (Τσ’ουν-τσ’ιέου).
Πέρα από τα παραπάνω έργα οι πηγές της Κομφουκιανικής γραμματείας περιλαμβάνουν και τέσσερα μεταγενέστερα βιβλία: Αμετάβλητο στο Κέντρο, Μεγάλη Σπουδή, Διάλογοι (με ανέκδοτα από τη ζωή του) και Μέγκιος (έκθεση της σκέψης του Μεγκίου, τον οποίο οι Κινέζοι θεωρούν δεύτερο άγιο μετά τον Κομφούκιο).
Στην ηλικία των πενήντα ετών, όταν στο θρόνο βρισκόταν ο Ντινγκ της Λου, αναγνωρίστηκαν οι ικανότητες του και διορίστηκε Υπουργός Δημόσιων Έργων και ακόλουθα Υπουργός Δικαιοσύνης. Κατά τα φαινόμενα ο Κομφούκιος προσέβαλε κάποια μέλη της αριστοκρατίας της Λου και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη θέση του και να οδηγηθεί στην εξορία.
Τελικά, διορίσθηκε επικεφαλής αξιωματούχος, της πόλεως Τσανγκ Του της επαρχίας Λου. Μέσα σε ένα έτος είχε διεκπεραιώσει τόσα πολλά ώστε να προαχθεί αρχικά στη θέση του Αξιωματούχου Δημοσίων Έργων, και μετά στη θέση του Μέγα Αξιωματούχου της Δικαιοσύνης της επαρχίας. Αλλά η καριέρα του Κομφούκιου στην πολιτική δεν είχε ιδιαίτερα μεγάλη διάρκεια, καθώς μετά από μια δεκαετία περίπου έφυγε ξανά από το Λου, συνοδευόμενος από πιστούς του οπαδούς. Κατά πάσα πιθανότητα έφυγε εξαιτίας των πνευματικών και ηθικών ελλείψεων που συνάντησε στην εξουσία και στους συναδέλφους του αξιωματούχους.
Το πεπρωμένο του Κομφούκιου ήταν να γυρίζει από πολιτεία σε πολιτεία για άλλα δεκατρία χρόνια, ψάχνοντας τρόπο να πραγματοποιήσει τα ιδανικά του, χωρίς αυτό όμως να γίνει εφικτό.
Ηλικιωμένος και κουρασμένος, επέστρεψε για μια ακόμα φορά στο Λου το 484 π.Χ. όταν ήταν πια εξήντα οκτώ ετών.
Ήταν θλιμμένος από το να βλέπει παντού την αρπακτική και κυνική στάση κάθε ισχυρού προς τους αδύνατους, όμως δεν είχε χάσει στο παραμικρό την πίστη του στα δικά του ανώτερα ιδανικά. Συνέχισε να διδάσκει, και η σοφία των λόγων του επιδρά στην κινεζική σκέψη έως και τις μέρες μας.
Ο Κομφούκιος πέθανε το 479 π.Χ, και ενταφιάστηκε στο Τσου Φου. Σήμερα, η τοποθεσία αυτή έχει γίνει το πανέμορφο άλσος Κανγκ, που λέγεται ότι έχει αναπτυχθεί, από τα δέντρα που είχαν φυτέψει εκεί οι οπαδοί του στη μνήμη του.
Το μόνο στοιχείο που θεωρείται ότι απεικονίζει αξιόπιστα τον Κομφούκιο είναι ένα ξύλινο γλυπτό έργο του μαθητή του Τζου Κονγκ. Όμως από τις αναφορές των συνομιλιών και των λόγων του μπορούμε να ιχνογραφήσουμε το πορτραίτο ενός άνδρα µε βαθιά αξιοπρέπεια στη συμπεριφορά, µε ευπρέπεια κινήσεων και επίσημη συμπεριφορά, που ισορροπούσε την αυστηρότητα με την ευσπλαχνία. Αναφέρεται ως άνδρας µε απερίγραπτη ευγλωττία και εξαιρετικά πρωτοπόρο πνεύμα, που στεκόταν πολύ πιο μπροστά από την εποχή του.
Οι Αρχές του Κομφούκιου
Έργο ζωής για τον Κοµφούκιο, ήταν κυρίως η αναδόμηση των αξιών που είχε η δυναστεία Τσου (1100- 221 π. Χ) όταν βρισκόταν στην ακμή της. Αυτή την ευγενή διοίκηση που ευαγγελίζονταν η δυναστεία των Τσου στην ακμή της είναι που προσπαθούσε σε όλη του την ζωή να αποκαταστήσει
Αντιμέτωπος με τα προβλήματα της εποχής του θεμελίωσε τη βάση της σκέψης του περισσότερο στην ηθική παρά σε θρησκευτικά ζητήματα. Ήταν αντίθετος με τις δεισιδαιμονίες με τις οποίες το πλήθος είχε ταυτιστεί. Αφιερώθηκε στη διαμόρφωση μιας ηθικής σκέψης που πίστευε ότι θα επέφερε τις βάσεις για μια αρμονική κοινωνία.
Στο κέντρο του Κομφουκιανισμού κυριαρχεί η ιδέα της τάξης. Η δομή της κοινωνίας είναι μια ιεραρχημένη πυραμίδα, όπου από τη μικρότερη μονάδα της, την οικογένεια, εως ολόκληρη τη χώρα, τα κατώτερα μέλη σέβονται και υπακούν τα ανώτερα. Οι απόψεις του για την διακυβέρνηση ήταν ότι ο κάθε πολίτης έπρεπε να κατέχει έναν προκαθορισμένο τίτλο και θέση, ότι ο κάθε άρχοντας πρέπει να είναι φιλεύσπλαχνος και να παρέχει καλές συνθήκες ζωής στο λαό, να προωθεί την εκμάθηση της ηθικής και της παράδοσης.
Στο όραμα του για μεταρρύθμιση, ο Κομφούκιος υποστήριξε την αποκατάσταση της έννομης δικαιοσύνης για όλους ως το θεμέλιο λίθο της ζωής, σε έναν κόσμο ιδανικό όπου θα διαφυλάσσονταν τα ανθρώπινα δικαιώματα, η ευγένεια, ο σεβασμός προς την οικογένεια. Πίστευε ότι ευημερία για όλους υπάρχει όταν υπερισχύουν τα ιδανικά της τιμιότητας, της αφοσίωσης στο κοινό καλό και της φερεγγυότητας.
Έτσι ο άνθρωπος πρέπει να μάθει να αγαπά πρώτα την οικογένεια του, ακολούθως να την επεκτείνει στα μέλη της κοινωνίας και τέλος να συμπεριλάβει και την πολιτεία της οποίας ο ηγεμόνας είναι ο γιος του Ουρανού και πατέρας όλων των υπηκόων του. Η κομφουκιανική αρετή επιβάλει την ευσέβεια (χιάο), μέσω της οποίας επιτυγχάνεται η σύνδεση από τη μια των ζωντανών με τους νεκρούς προγόνους τους και από την άλλη των ατόμων με το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο.
Οι λεπτομέρειες της λειτουργίας των διαφόρων ρόλων μέσα στο σύνολο είναι καθορισμένες με βάση τους λεγόμενους «κανόνες ευπρέπειας». Αυτοί, με τη σειρά τους, βασίζονται στη φυσική τάξη που διέπει τον κόσμο. Καθορισμένοι είναι, επίσης, οι τρόποι με τους οποίους εκφράζονται αυτές οι σχέσεις, πράγμα που δημιουργεί σ' αυτές τις κοινωνίες ένα τεράστιο σύστημα συμπεριφοράς και δεοντολογίας.
Ο Κομφούκιος πίστευε πως η εφαρμογή των απόψεών του από την κυβέρνηση θα εγκαθιστούσε το ιδανικό Κράτος της Κοινοπολιτείας, και θα προετοίμαζε το έδαφος για την ειρήνη μεταξύ των ανθρώπων.
Όπως συνηθιζόταν στην εποχή του, ο Κομφούκιος ασχολήθηκε με τη μουσική την οποία θεωρούσε κλειδί για την παγκόσμια αρμονία. Σύμφωνα με τον Κοµφούκιο, η μουσική φανερώνει, με αρχετυπικό τρόπο, τον ανώτερο άνθρωπο και έτσι καθρεφτίζει στον καθένα τον πραγματικό του χαρακτήρα αποκαλύπτοντας τη ματαιότητα κάθε απάτης, πλάνης και υποκρισίας.
Επίσης, θεωρούσε ότι η πεμπτουσία της παράδοσης πρέπει να είναι ψυχική παρά φυσική, δηλαδή να μην εξαρτάται από κενούς τύπους και τελετές, αλλά να σχετίζεται με ζωντανά στοιχεία που υποκινούνται από την ψυχή και την εξευμενίζουν.
Ο Κομφουκιανισμός ως Οργανωμένη Σχολή Ηθικής
Η δύναμη της ρητορικής του προσέλκυσε κοντά του μια μεγάλη ομάδα οπαδών που ο θρύλος λέει ότι έφτασαν τον αριθμό των τριών χιλιάδων, εκ των οποίων οι εβδομήντα δύο καταγράφηκαν στην ιστορία και θεωρούνται ως οι καλύτεροι μαθητές του.
Στην σχολή του δίδασκε εκθέτοντας τις απόψεις του για όποιον ενδιαφερόταν σχετικά µε την προσωπική συμπεριφορά, την πολιτική ηθική, και την έννομη δικαιοσύνη. Ισχυρότατη ήταν η πεποίθησή του για την αξία της εκπαίδευσης του λαού, καθώς είχε συνειδητοποιήσει ότι µόνο μέσω της εκπαίδευσης μπορούσε να υπάρξει πραγματική ισότητα στους ανθρώπους. Πίστευε ότι η εκπαίδευση ολοκλήρωνε τον άνθρωπο και έδωσε βαρύτητα, τόσο στην καλλιέργεια της ηθικής, όσο και στην κατάκτηση της γνώσης.
Η επιρροή της σχολής του Κομφούκιου διάρκεσε για πολύ καιρό μετά το θάνατο του και η κομφουκιανική σκέψη εξελίχθηκε από τους μεταγενέστερούς του. Πολύ σημαντικός μαθητής της σχολής που ιδρυσε ο Κομφούκιος ήταν ο Μέγγιος που κατά την παράδοση υπήρξε μαθητής του εγγονού του Κομφούκιου. Από τα γραπτά του κείμενα: Το Βιβλίο του Μέγγιου, που αποτελούν ένα σημαντικό τμήμα του Κομφουκιανισμού διαβάζουμε: «...ας είναι ο ηγεμόνας ανθρώπινος και όλος ο λαός του θα είναι ανθρώπινος. Ας είναι ο ηγεμόνας δίκαιος και όλος ο λαός του θα είναι δίκαιος. Αν είναι ο ηγεμόνας σωστός και όλος ο λαός του θα είναι σωστός. Άπαξ και διορθωθεί ο ηγεμόνας, όλο το βασίλειο θα βρεθεί σε ειρήνη».
Μπορούμε να αντιληφθούμε το ύφος των θεμάτων της σχολής διαβάζοντας από τη Μεγάλη Μάθηση ένα ακόμη από τα βιβλία της Κομφουκιανικής γραμματείας: «Όσοι από τους αρχαίους [βασιλείς] ήθελαν να....φέρουν τάξη στο κράτος τους πρώτα τακτοποιούσαν τις οικογένειές τους. Όσοι ήθελαν να τακτοποιήσουν τις οικογένειές τους πρώτα καλλιεργούσαν την προσωπική τους ζωή. Όσοι ήθελαν να καλλιεργήσουν την προσωπική τους ζωή πρώτα διόρθωναν το νου τους. Όσοι ήθελαν να διορθώσουν το νου τους πρώτα έκαναν τη θέληση τους ειλικρινή. Όσοι ήθελαν να κάνουν τη θέλησή τους ειλικρινή πρώτα επέκτειναν τη γνώση τους. Η επέκταση της γνώσης συνίσταται στην έρευνα των πραγμάτων. Όταν τα πράγματα ερευνώνται η γνώση επεκτείνεται. Όταν η γνώση επεκτείνεται, η θέληση γίνεται ειλικρινής. Όταν η θέληση είναι ειλικρινής, ο νους διορθώνεται. Όταν ο νους διορθώνεται, η προσωπική ζωή καλλιεργείται. Όταν η προσωπική ζωή καλλιεργείται, η οικογένεια θα τακτοποιηθεί. Όταν η οικογένεια τακτοποιηθεί, το κράτος θα μπει σε τάξη. Και όταν το κράτος μπει σε τάξη θα υπάρχει ειρήνη σε όλο τον κόσμο. Από το Γιο του Ουρανού ως τον κοινό λαό, όλοι πρέπει να θεωρούν την καλλιέργεια της προσωπικής ζωής ως τη ρίζα ή το θεμέλιο. Ποτέ δεν έχει υπάρξει περίπτωση η ρίζα να είναι σε αταξία και τα κλαδιά σε τάξη».
Όσο κι αν σε πρώτη ματιά φαίνεται ότι η ηθική και ιεραρχική δομή που προτείνει ο Κομφουκιανισμός δεν επιδέχονται καμιά ελπίδα κοινωνικών ανατροπών, σε περιόδους που υπάρχει αυθαιρεσία εκ μέρους δυναστών ηγετών, αυτό είναι εσφαλμένο και προκύπτει από μια επιφανειακή μόνο θεώρηση του Κομφουκιανισμού. Στο βιβλίο του Μέγγιου υποστηρίζεται ότι είναι αποδεκτό από το λαό να απομακρύνουν ή ακόμη και να σκοτώσουν έναν κυβερνήτη που αγνοεί τις ανάγκες του κοινού καλού και κυβερνά σκληρά και με ιδιοτέλεια.
Για τον Κομφούκιο η ιεραρχική δομή της κινεζικής κοινωνίας της εποχής του, απαιτεί την ατομική ευθύνη ως σημαντικό παράγοντα για τη γενική ευημερία της κοινωνίας και προτείνει την εσωτερική ανάπτυξη του ανθρώπου ως βασική δύναμη για την αρμονία και την σωστή εξέλιξη της. Ειδικά η ευθύνη αυτή για αυτούς που εξασκούν εξουσία προς άλλους είναι μεγαλύτερη. Για αυτό ένας από τους κανόνες του λέει: «εάν κυβερνήσατε την επαρχία σας καλά και μεταχειρίζεστε τους ανθρώπους σας ευγενικά, εσείς βασίλειο δε θα χάσετε απ' οποιονδήποτε πόλεμο. Εάν κυβερνήσετε εγωιστικά τους ανθρώπους σας, βασίλειο όχι μόνο θα χάσετε από έναν πόλεμο, αλλά και τους ανθρώπους σας θα διασκορπίσετε μακριά από το βασίλειό σας».
Σχετικά με την ατομική ευθύνη και την ενεργή συμμετοχή στα τεκταινόμενα της κάθε κοινότητας είχε πει: «ένα άτομο πρέπει να πράττει αυτό που κηρύσσει, αλλά επίσης πρέπει να κηρύσσει ότι πράττει».
Ο Κομφουκιανισμός ως Θρησκεία
Παρότι ο Κομφούκιος αγνόησε τη μεταφυσική και πρότεινε αντί να ασχολούνται οι άνθρωποι με ζητήματα, όπως η αιωνιότητα της ψυχής, να ασχολούνται με τα προβλήματα του παρόντος κόσμου, τελικά η σκέψη του μετεξελιχθηκε σε θρησκευτικό σύστημα.
Ο ίδιος απάλλαξε την αρχαία προ-κομφουκιανική κινεζική θρησκεία από τα πολυάριθμα στοιχεία δεισιδαιμονικής φύσης τα οποία θεωρούσε ότι δεν συμβάλανε για μια αρμονική κοινωνία, αλλά λειτουργούσαν αποκρύπτοντας τα πραγματικά αίτια των κοινωνικών προβλημάτων. Αντίθετα δεν καταδίκασε τη λατρεία της ύψιστης θεότητας του Ουρανού-Τιέν ούτε κατέκρινε τη λατρεία των προγόνων.
Παρόλα αυτά όμως, με τα χρόνια η επίδραση του Κομφούκιου οργανώθηκε θεσμικά και τελικά αποτέλεσε ένα από τα στοιχεία που απαρτίζουν την κινεζική θρησκεία που επηρεάζει μεγάλα ποσοστά πληθυσμού σε ένα εκτενές γεωγραφικό τμήμα του πλανήτη, που εκτός από την Κίνα περιλαμβάνει την Ταϊβάν, το Βιετνάμ, την Κορέα, γενικά τη μεγάλη κινεζική διασπορά των νησιών της νοτιοανατολικής Ασίας, της Αμερικής και άλλων χωρών.
Ο Κομφουκιανισμός εμπλουτίστηκε εκ νέου με μεταφυσικά στοιχεία επί της δυναστείας των Σουνγκ (10ος-13ος αι.). Τότε ονομάστηκε νεοκομφουκιανισμός και ο κυριότερος εκπρόσωπός του υπήρξε ο Τσου Χσι (1130-1200), ο οποίος συγχώνευσε τις θεωρίες κάποιων προδρόμων της νεοκομφουκιανικής σχολής με τις δικές του πρωτότυπες ιδέες, και με δάνεια μεταφυσικών στοιχείων από τον Ταοϊσμό και το Βουδισμό.
Έτσι ενσωματώθηκε στον Κομφουκιανισμό η έννοια του λι (κανόνας ή αρχή), το οποίο υπάρχει σε κάθε πλάσμα· το υπερβατικό σύνολο των λι αποτελεί το Ύψιστο Απόλυτο (Τάι-τσι), απρόσωπη και άυλη αρχή όλων των πραγμάτων που έχουν δημιουργηθεί.
Ο Κομφουκιανισμός έως Σήμερα
Ο Κομφουκιανισμός διαδόθηκε και τελικά υπερίσχυσε άλλων σχολών σκέψεως στην Κίνα και το 140 π.Χ αναγνωρίστηκε επισήμως ως η «μοναδική φιλοσοφία».
Ο Κομφούκιος τιμήθηκε για πρώτη φορά το 5 μ. Χ, με Αυτοκρατορική Διαταγή, από τον Αυτοκράτορα Πινγκ της δυναστείας Χαν, που τον επαίνεσε ως «σεβαστό και τέλειο». Επιπλέον ο φιλόσοφος δέχθηκε την ανωτέρα των τιμών μετά από εκατονταετίες, το 739 µ.X., όταν ο Αυτοκράτορας Χσουάν της Δυναστείας Τανγκ τον επαίνεσε για τη φιλολογική του υπεροχή και τον βράβευσε με τον ιδιαίτερο τίτλο τιμής που τον αποκαλεί «Βασιλικό».
Κατά τη δυναστεία Τσινγκ ο Αυτοκράτορας Κανγκ Χσι (βασίλεψε 1736-1795 µ.Χ.) τίμησε τον Κοµφούκιο με τον τίτλο «ο Μέγας Δάσκαλος Όλων των Εποχών», ίσως ο πιο κατάλληλος φόρος τιμής που του αποδόθηκε, μιας και η σοφία του αποτελεί καθοδηγητική δύναμη στο πνεύμα του κινεζικού λαού για περισσότερο από δύο χιλιάδες έτη. Φαίνεται ότι για ένα μεγάλο πλήθος των ανθρώπων του πλανήτη ο Κομφούκιος είναι μια παρουσία που όπως προαναφέρθηκε στάθηκε καταλύτης της εξέλιξής τους. Η παρουσία του επομένως συνιστά ένα σημαντικό ορόσημο της φιλοσοφίας, της ηθικής και της πολιτικής εξέλιξης του ανθρώπου, οπότε και αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του παγκόσμιου πολιτισμού.
Σ’ όλη τη διάρκεια του Μαοϊσμού η παραδοσιακή θρησκεία και ειδικά ο Κομφουκιανισμός, θεωρήθηκαν παρακμιακά. Είναι γεγονός ότι η ηθική του Κομφουκιανισμού στηρίζεται στην αυστηρή ιεράρχηση, την πειθαρχία, την υποτακτικότητα, το σεβασμό προς τους γονείς, τον τονισμό της αξίας της οικογένειας και την καλλιέργεια της προσωπικότητας μέσα από την επίδοση σε διάφορες αρετές που προκύπτουν από όλα τα προηγούμενα.
Επιπλέον, τα βιβλία του Κομφουκιανισμού αποτελούσαν τα κείμενα με τα οποία προετοιμάζονταν οι υποψήφιοι για εξετάσεις σε σταδιοδρομία στις κρατικές υπηρεσίες. Η επιρροή του διαπότισε περισσότερο από κάθε άλλη διδασκαλία τη νοοτροπία της ιθύνουσας κινεζικής τάξης, της τάξης των δημόσιων υπαλλήλων-λογίων.
Έτσι αντιμετωπίστηκε ως μέσον για να διατηρείται η επιβολή της εξουσίας των ανώτερων τάξεων προς τις κατώτερες, χαρακτηρίστηκε προϊόν συντηρητισμού και οι πολίτες αποθαρρύνονταν από να τον ασκούν.
Οι πολιτικές μεταβολές που παρατηρούνται τελευταία έχουν προκαλέσει και στην ηπειρωτική Κίνα μια αναβίωση των παραδοσιακών θρησκευτικών δογμάτων. Ωστόσο, αξίζει να τονισθεί ότι ο Κομφουκιανισμός είναι περισσότερο ένα σύστημα ηθικών αξιών παρά μια θρησκεία.
Ο Fung Yu-lan, μια από τις μεγάλες αυθεντίες του 20ου αιώνα για την ιστορία της κινεζικής σκέψης, συγκρίνει την επιρροή του Κομφούκιου στην κινεζική ιστορία με εκείνη του Σωκράτη στη Δύση.
Η σημασία των λόγων του Κομφούκιου έχει έναν απόηχο που φτάνει ως τις μέρες μας. Οι ιστορίες του ξεπερνούν τους περιορισμούς του τόπου και του χρόνου και αγγίζουν τις χορδές της ψυχής μας για το όραμα ενός καλύτερου μέλλοντος για όλους τους ανθρώπους. Ας παραθέσουμε μια από αυτές τις ιστορίες:
Μια ημέρα, οι μαθητές του και εκείνος πέρασαν από έναν τάφο, όπου μια γυναίκα έκλαιγε πάνω από μια ταφόπετρα. Είπε στον Κοµφούκιο ότι ο σύζυγός της, ο πατέρας του συζύγου της και ο γιος της σκοτώθηκαν από μια τίγρη. Όταν ο Κομφούκιος τη ρώτησε αφού δεν έχει πια ανθρώπους δικούς της στον τόπο αυτό, γιατί παραμένει σε ένα τέτοιο μοιραίο μέρος και δεν φεύγει για να ζήσει αλλού, εκείνη απάντησε ότι σε αυτόν τον τόπο δεν υπήρξε ούτε μία καταπιεστική κυβέρνηση. Τότε, ο Κομφούκιος είπε, «θυμηθείτε αυτό παιδιά μου, μια καταπιεστική κυβέρνηση είναι αγριότερη και τρομοκρατεί περισσότερο από μια τίγρη».
Το Παλιό και το Νέο
Η ανθρωπότητα εξελίσσεται αργά, με μόχθο και παλινδρομήσεις. Στην παγκόσμια ιστορία «το παλιό» όταν πλέον δεν εξυπηρετεί την εξέλιξη του ανθρώπινου γένους απορρίπτεται και στην θέση του γεννιέται «το νέο». Αυτή η ανανέωση όπως κάθε γέννα συνοδεύεται από οδύνες, καθώς το παλιό και το εξελικτικά παρωχημένο πάντοτε αντιδρά στο νέο.
Η ενέργεια ωστόσο του επερχόμενου, του νέου, φωλιάζει ως σπέρμα στις συνειδήσεις των ανθρώπων, στην αρχή ατομικά και στη συνέχεια με διάφορες ζυμώσεις παίρνει μια κοινή μορφή στη συλλογική συνείδηση. Εκείνη την ιστορική στιγμή συντελείται, μέσα από πολλές ανατροπές και μόχθο, η αναπόφευκτη μετάβαση που εγκαθιδρύει το καινούριο και υπόσχεται έναν καλύτερο κόσμο. Έτσι πάντα ανατέλλει κάθε νέος κόσμος και η ανθρωπότητα έχει γίνει μάρτυρας πολλών τέτοιων ανατολών στην εξελικτική της διαδρομή.
Ο Κομφούκιος ήταν ένας πρωτεργάτης που μόχθησε για έναν τέτοιο καλύτερο κόσμο. Ήταν μία από εκείνες τις φωτεινές μορφές που ως Προμηθέας πρόσφερε απλόχερα τις γνώσεις του στην ανθρωπότητα αναλώνοντας όλη του τη ζωή σε αυτό το έργο, μοχθώντας και υποφέροντας για αυτό. Μα πάνω από όλα έχοντας μια άσβεστη φλόγα αγάπης για μια ανθρωπότητα φωτισμένη και μια κοινωνία δίκαιη.
Όπως ανέφερε με μια βαθύτατη ουμανιστική αντίληψη:
«Από τη φύση τους όλοι οι άνθρωποι είναι όμοιοι. Μέσα από τη [διαφορετική] πράξη έχουν γίνει τόσο διαφορετικοί».
Πηγή: e-zine.gr
