Tuesday 4 June 2013

Απαίτηση για Έναν Σύγχρονο Νεοελληνικό Διαφωτισμό!

Ο Διαφωτισμός, που ουσιαστικά άφησε τα πρώτα του χνάρια στο μονοπάτι της ιστορίας στα μέσα του 18ου αιώνα, αποτέλεσε χωρίς αμφιβολία ένα σταυροδρόμι για το μέλλον των λαών της Ευρώπης. Οι αλλαγές που επέφερε ήταν τεράστιες και επηρέασαν άμεσα την πολιτική, πολιτισμική, πνευματική, κοινωνική και οικονομική ζωή των λαών που ήρθε σε επαφή.


Κρίνοντας κανείς από την κατάσταση της σημερινής νεοελληνικής κοινωνίας και συγκρίνοντας την με το επίπεδο των υπολοίπων ευρωπαϊκών χωρών -κυρίως σε πνευματικό και πολιτισμικό επίπεδο- εύστοχα αναρωτιέται αν τελικά ο διαφωτισμός μας άγγιξε πραγματικά με το “μαγικό” του ραβδί. Η απάντηση ίσως να μην είναι και τόσο εύκολο να δοθεί. Εξακολουθώ όμως να αναρωτιέμαι γιατί υπάρχουν τόσο ισχυροί διαχωριστικοί φραγμοί ανάμεσα στον “Ευρωπαϊκό” και στον “Ελληνικό” Διαφωτισμό στα βιβλία που διδασκόμαστε στα σχολεία. Κάποιοι ίσως ισχυριστούν ότι πρέσβευαν εντελώς διαφορετικά πράγματα, ενώ άλλοι θα υποστηρίξουν ότι η ισχύς και οι αλλαγές που επέφερε ο δικός μας διαφωτισμός δεν ήταν εν τέλει και τόσο αποτελεσματικές (χωρίς φυσικά να αμφισβητείται το έργο εξαίρετων Ελλήνων Διαφωτιστών, όπως π.χ. ο Αδαμάντιος Κοραής).

Ο σκοπός αυτού του άρθρου είναι να μας φέρει σε επαφή με τις αρχές και τους στόχους του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού βάσει των συνθηκών που επικρατούσαν τότε στις χώρες που τον γέννησαν (π.χ. Γαλλία, Αγγλία). Μέσα από αυτή τη διαδικασία ο αναγνώστης θα βρεθεί αντιμέτωπος με ένα αποκαλυπτικό συμπέρασμα. Ότι δηλαδή η νεοελληνική κοινωνία βρίσκεται ίσως σήμερα ακριβώς στο ίδιο καίριο σταυροδρόμι που βρέθηκαν και οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι δεκαετίες πριν..


Τι ακριβώς ήταν ο Διαφωτισμός;

Είναι πολύ δύσκολο να δοθεί μια ακριβής περιγραφή του κινήματος του διαφωτισμού. Ας αρκεστούμε στον εξής ορισμό: Διαφωτισμός ήταν ένα καινούργιο σύνολο ιδεών και αντιλήψεων που εμφανίστηκε στην Ευρώπη στα μέσα του 18ου αιώνα και αφορούσε τη σχέση του ανθρώπου με την κοινωνία και τη φύση. Όπως ήταν επόμενο ο Διαφωτισμός ήρθε σε ρήξη με το κατεστημένο της εποχής, το οποίο δεν ήταν άλλο από τον κλήρο, ο οποίος σημειωτέον είχε τον πρώτο λόγο στη διάδοση της γνώσης, μιας και κυριαρχούσε το μονοπώλιό του στα μέσα πληροφόρησης της εποχής.

Ο Διαφωτισμός ήταν έργο τριών συνολικά γενεών φιλοσόφων. Η πρώτη γενιά είχε ως κύριους εκφραστές της τον Βολτέρο (1694-1778) και τον Μοντεσκιέ(1689-1755).Οι συγκεκριμένοι φιλόσοφοι επηρεάστηκαν περισσότερο από τα γραπτά του ‘Aγγλου Τζον Λοκ και του επιστήμονα Ισαάκ Νεύτωνα. Η δεύτερη γενιά περιλαμβάνει άνδρες όπως ο Ζαν –Ζακ Ρουσό(1712-1778), ο Ντενί Ντιντερό (1713-1784) και ο Ντέιβιντ Χιουμ (1711-1776).Τέλος η τρίτη γενιά βρήκε τους κύριους εκφραστές της στα πρόσωπα των Ιμάνουελ Καντ (1724-1804), ‘Aνταμ Σμιθ (1723-1790), Αν Ρομπέρ Τιργκό (1727-1781) και ‘Aνταμ Φέργκιουσον (1723-1816).

Το πλήθος των φιλοσόφων που ακολούθησε το ρεύμα του διαφωτισμού συμφωνούσαν κατ’ αρχάς σε ορισμένες βασικές αρχές. Μπορούμε να τις συνοψίσουμε ως εξής:

1) Ο Λόγος: Ο Λόγος και ο ορθολογισμός είναι απαραίτητες προϋποθέσεις για την οργάνωση της γνώσης.

2) Ο εμπειρισμός: Η αιτία και η γνώση του φυσικού και κοινωνικού κόσμου πρέπει να βασίζεται σε εμπειρικά δεδομένα.

3) Η επιστήμη: Η επιστημονική γνώση σε συνδυασμό με το πείραμα αποτελούν το κλειδί της γνώσης.

4) Η Οικουμενικότητα ή Καθολικότητα: Ο Λόγος και η Επιστήμη μπορούν και πρέπει εφαρμόζονται παντού και πάντα.

5) Η Πρόοδος: Η κατάσταση των ανθρώπων δύναται να βελτιώνεται ολοένα και περισσότερο με την εφαρμογή και την εξέλιξη του Λόγου και της Επιστήμης.

6) Ο Ατομικισμός: Η ατομική λογική δεν υπόκειται σε καμία εξουσία. Το άτομο αποτελεί την αρχή της γνώσης και της δράσης.

7) Η Ανοχή: Όλοι οι άνθρωποι είναι κατ’ ουσίαν ίδιοι ανεξαρτήτως θρησκευτικών ή ηθικών πεποιθήσεων.

8) Η Ελευθερία: (Η αντίθεση τους(των φιλοσόφων του διαφωτισμού) στους τότε κοινωνικούς περιορισμούς)

9) Η Ομοιογένεια της ανθρώπινης φύσης: Τα βασικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης είναι παντού τα ίδια.

10) Η Εκκοσμίκευση: Ηθικός κώδικας που εμφανίζεται συχνότατα με τη μορφή δριμύτατου αντικληρισμού.


Η κρίσιμη καμπή

Αδιαμφισβήτητα οι λαοί της Ευρώπης βρίσκονταν εκείνη την εποχή σε μια κρίσιμη καμπή για το μέλλον τους. Έπρεπε να επιλέξουν ανάμεσα στην πρόοδο του διδύμου Επιστήμης – Λόγου και στη διαιώνιση της δεισιδαιμονίας και του χριστιανικού μεσαίωνα. Χαρακτηριστική ήταν η φράση του Βολτέρου «’Ecrasez l’infame» , δηλαδή «Συντρίψτε την αισχρότητα», εννοώντας της εξουσία της εκκλησίας.

Aλλωστε στο προσκήνιο έρχονταν τώρα νέα δεδομένα όπως για παράδειγμα οι ιστορικές αποδείξεις για την ύπαρξη ανθρώπινου πολιτισμού πριν το 5000 π.Χ., οι ανακαλύψεις στην αστρονομία το 16ο και το 17ο αιώνα σχετικά με τη φύση του σύμπαντος, τα “εμπειρικά” μαθηματικά και οι πληροφορίες που μετέφεραν διάφοροι ταξιδευτές για την οργάνωση και τη διαφορετικότητα απομακρυσμένων λαών της υφηλίου.

Όλα αυτά και ακόμη περισσότερα θέματα που σχετίζονταν με τη φύση και τον άνθρωπο απαιτούσαν να γίνουν κτήμα της ανθρώπινης γνώσης. Η κατάσταση εκείνη την εποχή ήταν αφόρητη, καθώς η γνώση αναφερόταν συνεχώς σε Βιβλικές πηγές και μεταδιδόταν μέσα στα σχολεία, τα πανεπιστήμια, τα θρησκευτικά τάγματα και τις εκκλησίες. Ο διαφωτισμός εισήγαγε έναν νέο τρόπο σκέψης ο οποίος όπως είδαμε πήγαζε από τις αξίες που αναφέρθηκαν παραπάνω.
Ένας νέος τρόπος σκέψης ο οποίος στόχευε στο γκρέμισμα καθιερωμένων προτύπων γνώσης που βασίζονταν στο θρησκευτικό κατεστημένο, όπως για παράδειγμα τη Βιβλική αφήγηση για τη δημιουργία του κόσμου. Κύριος τρόπος για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο ήταν να αμφισβητηθεί ανοιχτά ο παραδοσιακός ρόλος του κλήρου ως φορέας και φύλακας της γνώσης, με απώτερο σκοπό να επαναπροσδιοριστεί η σημαντική κοινωνική γνώση, να απεγκλωβιστεί από τη σφαίρα της θρησκείας και να δοθεί σε αυτήν ένα καινούργιο νόημα και συνάφεια.

Ως αποτέλεσμα, οι φιλόσοφοι παρουσίαζαν κατά κανόνα παραδοσιακές θρησκευτικές κοσμοθεωρίες σαν προσπάθεια να παραμείνει ο κόσμος σε κατάσταση άγνοιας και δεισιδαιμονίας και έτσι έστρεψαν τις πιο αιχμηρές τους πνευματικές επιθέσεις ενάντια στα βασικά στοιχεία που αποτελούσαν κατά τη γνώμη τους την ιδεολογική βιτρίνα της Εκκλησίας: Τα θαύματα και τις αποκαλύψεις.

Όπως είπε ο Ντιντερό «σκόπευαν να αλλάξουν το γενικό τρόπο σκέψης» και ήταν επαναστατικός μόνο στο βαθμό που επιδίωκε «την επανάσταση στο νου των ανθρώπων». Και αυτός ο γενικός τρόπος σκέψης δεν αφορούσε μόνο τα φυσικά αλλά και τα κοινωνικά ζητήματα της εποχής εκείνης. Ο Βολτέρος πίστευε πως «οι άνθρωποι διαφθείρονταν από άσχημα πρότυπα, κακή μόρφωση και άδικους νόμους». Στηριζόμενοι λοιπόν στη λειτουργία της ίδιας της γνώσης απαιτούσαν κοινωνικές αλλαγές.


Νέες Ιδέες, Νέοι Θεσμοί

Ο Διαφωτισμός δεν ήταν απλά μια σειρά ιδεών. Αντιπροσώπευε και μια πολιτιστική και κοινωνική αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο διαδίδονταν αυτές οι ιδέες. Διαμορφώθηκαν έτσι οι πνευματικές εκείνες συνθήκες που επέτρεψαν την οικοδόμηση νέων θεσμών επικοινωνίας των ανθρώπων όπως η επιστημονική ακαδημία, τα λόγια περιοδικά (με ριζοσπαστικότερο όλων το Κορεσποντάνς Λιτετέρ του βαρόνου Γκριμ) και το συνέδριο. Ακόμη βοήθησε στην εδραίωση ενός σύγχρονου κοινού για κοινωνικές, πολιτικές, φιλοσοφικές και επιστημονικές ιδέες, προετοιμάζοντας έτσι τις συνθήκες όπου μια τάξη διανοουμένων θα μπορούσε να ζήσει γράφοντας για αυτές.


Νεοελληνικός Διαφωτισμός : Αναγκαία όσο ποτέ η εκκόλαψη της Νέας Τάξης Νόησης

Διαβάζοντας και ξαναδιαβάζοντας τους στόχους του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού του 18ου αιώνα και ερχόμενος σε επαφή με τις συνθήκες (κυρίως της κοινωνικές) που επικρατούν σήμερα, έκανα μια μάλλον θλιβερή παραδοχή. Ότι η ελληνική κοινωνία ουδέποτε διεφωτίσθη πραγματικά και ουσιαστικά. Το αντίθετο μάλιστα, συνεχίζει να ζει και να πορεύεται αποκομμένη από τον ομφάλιο λώρο της πηγής της ελληνικότητας. Του Λόγου, της Επιστήμης, της Αλήθειας και της Δικαιοσύνης. Και αυτό το συμπέρασμα προκύπτει από το γεγονός του ότι αντιμετωπίζουμε σήμερα τα ίδια ακριβώς διλήμματα που αντιμετώπισαν τότε και οι Ευρωπαίοι.

Σχετικά τώρα με το ρεύμα του Διαφωτισμού, είμαι σίγουρος ότι πολλοί από εσάς θα έχετε ήδη εντοπίσει τις βασικές αρχές της ελληνικότητας μέσα στις διακηρύξεις και τα πιστεύω που παρουσιάστηκαν πιο πάνω. (βλ. “Αναζήτηση Δοκίμιο Ελληνικής Ιδεολογίας”, Δ Λάμπρου).. Οι Ευρωπαίοι στοχαστές ανασύροντας από τα σκονισμένα ράφια της ιστορίας ξεχασμένες πανανθρώπινες αξίες που καλλιέργησαν οι πρόγονοί μας, προσπάθησαν (επιτυχημένα ή μη δεν μας αφορά εδώ) και κατάφεραν να αλλάξουν τον ρου της δικής τους ιστορίας. Να γιατί θεωρώ εντελώς ανόητη την «κλισέ» έκφραση: «Είμαι Έλληνας και όχι Ευρωπαίος!».

Σήμερα ευρισκόμενοι χωρίς αμφιβολία σε μια κρίσιμη πνευματική καμπή, έχουμε μια μοναδική ίσως ευκαιρία να αλλάξουμε κατεύθυνση στο μονοπάτι που μας έχουν βάλει να πορευόμαστε εδώ και αιώνες. Η πρόοδος της επιστήμης και του Λόγου, μας έχουν ανοίξει τις Πύλες της γνώσης, η οποία πλέον είναι προσιτή σε όλους. Η ραγδαία ανάπτυξη της πληροφορικής μας επιτρέπει την ταχύτατη αναζήτηση και μετάδοση της πληροφορίας, εκμηδενίζοντας τις αποστάσεις. Νέες επιστημονικές ανακαλύψεις αναζητούν την εφαρμογή τους στο σύγχρονο κόσμο, δημιουργώντας νέα δεδομένα και οράματα.

Κι όμως, στην Ελλάδα συνεχίζουμε να διδασκόμαστε εκείνα ακριβώς τα ψεύδη που διδάσκονταν τα παιδιά στη Γαλλία του 18ου αιώνα!

Οι θιασώτες του εβραιογενούς ιουδαιοχριστιανισμού συνεχίζουν να παρεμβαίνουν στο εκπαιδευτικό μας σύστημα κρατώντας μας αποκομμένους από τη Γνώση. Συνεχίζουμε (παρά τα όσα φοβερά και τρομερά αποκαλύφτηκαν πρόσφατα για το ρόλο του) να θεωρούμε τον κλήρο ως τον απόλυτο θεματοφύλακα της γνώσης και της αλήθειας. Και το γεγονός αυτό προκαλεί τεράστια προβλήματα στην κοινωνική συνοχή και την ιδιοσυγκρασία των Ελλήνων.

«Τα άσχημα πρότυπα (βλ. ΜΜΕ), η κακή μόρφωση και οι άδικοι νόμοι» του Βολτέρου συνεχίζουν -σαν άλλες Ερινύες- να μας κυνηγούν μέσα στους αιώνες. Αλλά και η ανάγκη για «αλλαγή του τρόπου σκέψης» και νοοτροπίας που ενστερνιζόταν ο Ντιντερό μοιάζει να ηχεί σαν Σειρήνα από το παρελθόν στα αυτιά μας.

Όμως στην Ελλάδα του 21ου αιώνα δημιουργούνται σιγά σιγά και οι πρώτοι πυρήνες ενός νέου διαφωτισμού. Υπάρχουν άλλωστε πολλά στοιχεία που βοήθησαν και βοηθούν προς αυτή την κατεύθυνση. Τα περιοδικά αναζήτησης – σαν άλλα “Κορεσποντάνς Λιτετέρ”- επαναφέρουν μνήμες που αιώνες τώρα κυλούσαν στο αίμα μας και βρίσκονταν σε νάρκη και το κοινό φαίνεται να ανταποκρίνεται περίφημα..

Τα παραπάνω είχαν και έχουν ως αποτέλεσμα ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι (κυρίως νέοι σε ηλικία) να στραφούν τα τελευταία χρόνια στον «χώρο της αναζήτησης» ερχόμενοι αναγκαστικά σε επαφή με την ιστορία, τη φιλοσοφία και γενικότερα την ελληνική παιδεία. Η επιστροφή των Ολυμπιακών αγώνων στη χώρα που τους γέννησε αλλά και οι επιτυχίες αθλητών μας στους στίβους των αγώνων, έστρεψαν το βλέμμα της παγκόσμιας κοινότητας στην Ελλάδα και τον πολιτισμό της.

Είμαστε άραγε σήμερα έτοιμοι να ανασύρουμε τα υπερτοπικά και υπερχρονικά στοιχεία του αρχαίου ελληνικού κόσμου επιχειρώντας την ανάδειξη και εξέλιξή τους; Είναι ρεαλιστική άραγε η δημιουργία αυτής της «Νέας Τάξης Νόησης» ανθρώπων, που θα επηρεάσουν άμεσα τις εξελίξεις στην κοινωνία του αύριο;

Η απάντηση είναι καταφατική, μόνο εάν το θελήσουμε πραγματικά!




Συγγραφέας: Μηνάς Παπαγεωργίου 
Πηγή: metafysiko.gr

Κοινωνικά Δίκτυα

Related Posts Plugin for WordPress, Blogger...