Ποια είναι η φύση του ανθρώπου; Είναι ένα Ον που δεν έχει ένα μόνο στοιχείο αλλά αποτελείται από ψυχή και σώμα. Αλλά τι είδους υπόσταση είναι, ποια είναι η μεταξύ τους σχέση (ψυχή-σώμα) και πως θα πρέπει να νοηθούν αυτά; Γιατί όπως έλεγε ο Πλωτίνος οτιδήποτε παρατηρούμε είναι σύνθετο. Τίποτε δεν είναι απλό.
Το σώμα
Το σώμα είναι η μία από τις υποστάσεις που απαρτίζουν τον άνθρωπο. Το ανθρώπινο σώμα αλλά και κάθε υλικό ον απαρτίζεται από τα 4 στοιχεία της φύσης : γη, νερό, αέρας, φωτιά.
Ο Πλωτίνος παρατηρεί πως τα πάντα στον κόσμο είτε φυσικά δημιουργήματα, είτε ανθρώπινα κατασκευάσματα, υπόκεινται σε μεταβολές. Δηλ. η ύλη παραμένει αμετάβλητη, ενώ εκείνο που αλλάζει είναι η μορφή της. Π.χ. ο σπόρος γίνεται δένδρο και το αντίστροφο.. Από ένα μέταλλο ο άνθρωπος μπορεί να κάνει ένα δίσκο και στην συνέχεια μπορεί να το μετατρέψει σε ένα αγαλματίδιο. Το μόνο που άλλαξε είναι η μορφή. Έτσι προεκτείνοντας αυτήν την αρχή της μεταβολής, διαπερνά όλη την φύση άρα και τα 4 στοιχεία της. Π.χ. η φωτιά να γίνει αέρας, ο αέρας νερό κ.ο.κ.
Η πρώτη ύλη
Η πρώτη ύλη είναι η μήτρα των πρώτων υλικών στοιχείων. Η πρώτη ύλη είναι μη Ον με την έννοια της άμορφης ύπαρξης. Η πρώτη ύλη δεν μπορεί να προσδιοριστεί με τους τρόπους που συλαμβάνουμε και κατανοούμε τα πρώτα στοιχεία της φύσης. Γι' αυτό και ονομάστηκε από τον Παράκελσο ως το «Μέγα Μυστήριο», τον 16ο αιώνα. Από την πρώτη ύλη, μπορεί να προέρχονται τα πρώτα στοιχεία της φύσης και όλα τα αισθητά πράγματα σε εμάς και όλα να ανάγονται στην πρώτη ύλη, όλα αυτά δεν ταυτίζονται μαζί της, π.χ. το πυρ δεν μπορεί να ταυτιστεί με την πρώτη ύλη γιατί τότε θα αναιρούσε τα άλλα 3 στοιχεία γη, νερό, αέρα. Δεν θα είχαν δηλ. μία κοινή βάση. Άλλο παράδειγμα είναι το εξής: μπορεί ο πηλός να αποτελεί την ύλη του αγγειοπλάστη, αλλά δεν είναι η καθαρή και άυλη ύλη.
Η πρώτη ύλη λοιπόν δεν ταυτίζεται με κανένα στοιχείο, δεν είναι τίποτα συγκεκριμένο. Είναι αόριστη και μονίμως απραγματοποίητη δυνατότητα για ό,τι υφίσταται ή πρόκειται να υπάρξει.
Αφού η πρώτη ύλη έχει ανυπέρβλητες δυνατότητες αλλά δεν ταυτίζεται με κανένα από τα πρώτα στοιχεία της φύσης ή τα άλλα υλικά πράγματά της, τότε πως προήλθε ο αισθητός κόσμος; Κάποια δύναμη θα συνεργάσθηκε ώστε η πρώτη ύλη ή ένα μέρος της τουλάχιστον, να μεταμορφωθεί στην συγκεκριμένη περιγράψιμη πραγματικότητα της ύλης. Αυτή η δύναμη θα πρέπει να βρίσκεται έξω από την πρώτη ύλη και να είναι ανεξάρτητη. Αυτή είναι η ψυχή.
Η Ψυχή
Η ψυχή αφού εισέβαλε στην πρώτη ύλη, έδωσε τις μορφές των πρώτων στοιχείων, που στην συνέχεια δημιούργησε τα αντικείμενα που αντιλαμβανόμαστε δηλ. τον αισθητό κόσμο. Έτσι δημιουργήθηκε και το ανθρώπινο σώμα που οφείλει την ύπαρξη του στην είσοδο της ψυχής στην ύλη.
Ερωτήματα
α) Τη είδους σχέση υπάρχει μεταξή ψυχής και σώματος, είναι συμπτωματική ή αναγκαία η σχέση τους;
β) Τι είδους οντότητα είναι η ψυχή, ποια είναι η υφή της;
Η ψυχή και η σχέση της με το σώμα
Αριστοτέλης: Κατά τον Αριστοτέλη η ψυχή είναι αυτή που δίνει πνοή στο ζωντανό οργανισμό. Άρα λοιπόν η μοίρα της ψυχής είναι συνυφασμένη με την μοίρα του σώματος. Έτσι αν χαθεί το σώμα θα χαθεί και η ψυχή. Συνεπώς και σύμφωνα με την διδασκαλία του Αριστοτέλη η αθανασία του ανθρώπου είναι αδύνατη αφού η μοίρα της ψυχής ως μορφή του ζώντος οργανισμού είναι συνυφασμένη με την μοίρα του σώματος.
Επίκουρος: Την ίδια άποψη είχε και ο Επίκουρος. Έλεγε πως η ψυχή αποτελείται από λεπτότερα άτομα υλικής μορφής και συνεπώς διαλύεται και αυτή όπως το σώμα που είναι χονδροειδούς μορφής.
Στωικοί.
Κλεάνθης: Οι στωικοί φιλόσοφοι είχαν πιο αισιόδοξη αντίληψη. Υποστήριζαν ότι η ψυχή έχει υλική υφή, και αυτό γιατί, αν δεν ήταν υλικής υφής (η ψυχή) τότε ο πόνος του σώματος δεν θα μεταβιβάζονταν στην ψυχή. Από την άλλη χαρακτηριστικά της ψυχής όπως: η ντροπή και ο φόβος, δεν θα μεταβιβαζόταν στο σώμα. Δηλ. το σώμα συμμετέχει στα παθήματα της ψυχής και ανίστροφα η ψυχή στα παθήματα του σώματος.
Χρύσιππος: Αν η ψυχή δεν ήταν υλικής υφής τότε οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ σώματος και ψυχής θα ήταν αδύνατες. Μπορεί μεν η ψυχή να είναι σωματοειδής, αλλά είναι λεπτότερης υφής από του σώματος. Οι ψυχές των ανθρώπων είναι αποσπάσματα, του Θεού και ορίζεται σαν Πυρ. Αυτό το Πυρ δεν εξισώνεται με το φυσικό πυρ, αλλά είναι ανώτερης και πιο λεπτής υφής πυρ. Αφού λοιπόν η ψυχή είναι σωματοειδής υπόκειται στην φθορά της ύλης. Ο Χρύσιπος έλεγε πως με το θάνατο του ανθρώπου η ψυχή χάνεται, με εξαίρεση τις ψυχές των πεπαιδευμένων ανθρώπων. Για τους στωικούς λοιπόν η ψυχή μπορεί να επιβιώνει μετά τον θάνατο.
Πλάτωνας: Ο Αριστοτέλης, οι Επικούρειοι και οι Στωικοί, επιχείρησαν να αμφισβητήσουν την αντίληψη του Πλάτωνα.
Για τον Πλάτωνα η ψυχή είναι άυλη οντότητα. Η ιστορία και η προοπτική της είναι εντελώς διαφορετική από αυτήν της υλικής υπόστασης του σώματος. Για τον Πλάτωνα η ψυχή του κάθε ανθρώπου προϋπάρχει της γέννησης του. Και μετά τον θάνατο του σώματος συνεχίζει μόνη της να λειτουργεί. Την αντίληψη της αθανασίας της ψυχής επαναφέρει στην σκηνή ο Πλωτίνος. Ο Πλωτίνος αμφισβήτησε τις απόψεις του Αριστοτέλη, των Επικούρειων και των Στωικών που προαναφέραμε.
Πλωτίνος:
α) Η ψυχή εκτελεί αφηρημένες σκέψεις, μπορεί να αντιληφθεί πράγματα που δεν βρίσκονται μπροστά της. π.χ. να δει το δένδρο πίσω από τον λόφο, ή έναν πίνακα μέσα σε ένα δωμάτιο, να αντιλαμβάνεται υπεραισθητές καταστάσεις, μυστικιστικά οράματα κ.ό.κ. Όλα αυτά είναι λειτουργίες που κάνει η ψυχή χωρίς το σώμα.
β) Αν η ψυχή είναι συνυφασμένη με το σώμα λόγω της σωματοειδής υφής της, τότε όποτε κόβονταν ένα μέρος του σώματος θα κοβόταν και ένα μέρος της ψυχής. Δηλ. ένας κουτσός δεν θα μπορούσε να έχει τις ίδιες ψυχικές ικανότητες μ' έναν αρτιμελή. Αλλά αυτό δεν ισχύει.
γ) Το γεγονός πως η ψυχή είναι τελείως διαφορετικής υφής από την ύλη, αυτό δεν σημαίνει πως στην επίγεια συνύπαρξή τους λειτουργούν ανεξάρτητα η μια από την άλλη. Αντιθέτως οι εμπειρίες και οι παραστάσεις είναι προϊόν συνεργασίας της ψυχής και του σώματος π.χ. η επιθυμία του φαγητού δεν προέρχεται από την ψυχή, γιατί η ψυχή σαν άυλη οντότητα δεν έχει ανάγκη τροφής. Ούτε όμως και το σώμα καθαυτό μπορεί να έχει την επιθυμία του φαγητού. Το σώμα καθαυτό είναι άψυχο. Είναι δυνατό οι νεκροί να θέλουν να φάνε; Άρα λοιπόν η επιθυμία του φαγητού και γενικότερα της ηδονής, του πόνου και κάθε άλλης αισθητής εμπειρίας οφείλεται σε «κάτι κοινό μεταξύ ψυχής και σώματος, σε κάτι που αποτελείται από την ψυχή και το σώμα».
δ) Ο Πλωτίνος διέκρινε πως η ψυχή έχει δύο έκφανσεις:
1) Η μία κατώτερη που είναι συνυφασμένη με το σώμα και το θάνατο, και η άλλη
2) ανώτερη, που λόγω της Θείας καταγωγής της, είναι αθάνατη.
Αυτές οι δύο έκφανσεις της ψυχής αντανακλούν σε δύο βασικές δυνάμεις δημιουργίας του κόσμου.
Ο Κόσμος
Αφού από την πρώτη ύλη προέρχεται η φαινομενική ή αισθητή σε μας ύλη, το ίδιο θα πρέπει να συμβαίνει και με την ψυχή. Όμως η ψυχή δεν μπορεί να προέρχεται από την πρώτη ύλη, γιατί είναι άυλη. Επειδή λοιπόν η ψυχή είναι άυλη και η προέλευση της, η πηγή της γέννησης της ψυχής θα πρέπει να είναι μια άυλη αιτία.
Θα μπορούσε βέβαια να υποτεθεί πως η αιτία της άυλης οντότητας από την οποία προήλθε η άυλη αιτία της άυλης ψυχής, να υπάρχει μια ακόμη άυλη οντότητα και μετά μια άυλη οντότητα, κ.ό.κ.
Έτσι όμως δεν θα υπήρχε μια αρχή στον κόσμο και θα εμφανιζόταν ελλιπής. Ο Πλωτίνος για να αντιμετωπίσει αυτή την έλλειψη, έθεσε ένα όριο στην αλυσίδα. Έτσι έχουμε την πρώτη ύλη που από αυτή διαμορφώθηκε ο αισθητός κόσμος, την ψυχή που είναι η αιτία της μεταμόρφωσης της φύσης σε αισθητό κόσμο, τον Νου που συνιστά την άυλη αιτία από όπου προήλθε η Ψυχή και το Εν που ταυτίζεται με την έσχατη αιτία του κόσμου.
Η αρχή της δημιουργίας
Έτσι λοιπόν τα πάντα προήλθαν από την πρώτη υπέρτατη αρχή το Εν, που το εξισώνει με τον Θεό ή το αγαθό. Το σύμπαν λοιπόν είναι δημιούργημα του Ενός, αλλά δημιουργώντας το άφησε έξω από τον εαυτό του. Για αυτό δεν μπορεί να κατανοηθεί το Εν από τα πράγματα που συγκροτούν τον κόσμο. Το Εν δεν επιδέχεται οποιουδήποτε χαρακτηρισμού, είναι άρρητο.
Ο Πλωτίνος προσδιόρισε το Εν ως «αιτία» των πάντων και αυτό όχι για χαρακτηρίσει την υπόσταση του Ενός, αλλά για να δηλώσει την σχέση του Ενός προς τα όντα.
Το αποκαλεί αγαθό όχι για τον χαρακτήρα του, αλλά για να εκφράσει την προσφορά του Ενός προς τα άλλα όντα. Επειδή τα όντα τα ίδια δεν έχουν αυτάρκεια, επιθυμούν και αναζητούν την πλήρωσή τους και την ολοκλήρωσή τους με το Εν.
Το Εν παρατηρεί ο Πλωτίνος «δεν είναι πράγμα, δεν είναι ποιότητα, ούτε ποσότητα δεν κινείται ούτε μένει ακίνητο, δεν βρίσκεται στο χώρο ούτε στο χρόνο». Το Εν είναι έξω από τον χώρο των οντοτήτων που δημιούργησε. Γι' αυτό το Εν είναι μη Ον, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει κιόλας.
Το Εν δημιουργώντας, διαμορφώνοντας την ύλη, υποβαθμίζεται, ο αισθητός κόσμος είναι υποδεέστερος ως δημιούργημά του.
Από την άλλη μεριά η πρώτη ύλη αποκτώντας ιδιότητες με την παρέμβαση της Ψυχής αναβαθμίζεται.
Πριν όμως γίνει αυτή η αναβάθμιση από την ψυχή, έχει μεσολαβήσει μια άλλη οντότητα, που περικλείει μέσα της όλες τις ιδέες, όπως έλεγε ο Πλάτωνας συνιστούν τα πρότυπα, βάσει των οποίων σχηματίστηκε ο κόσμος. Αυτός είναι ο Νους. Όλες οι δυνάμεις «υπάρχουν αδιαίρετα μέσα σε αυτόν και συγχρόνως, κάθε μια τους δρα ως ξεχωριστή δύναμη».
Τα άλλα επίπεδα δημιουργίας
Εξ ορισμού το Εν είναι αμετάβλητο. Πως γίνεται όμως αφού το Εν είναι αμετάβλητο, να παράγει το Νου; Γιατί για να παράγει απαιτείται κάποια μεταβολή. Ο Πλωτίνος αντιμετωπίζει το θέμα με παρομοιώσεις για να γίνει κατανοητό. Παραλλήλισε την διαδικασία παραγωγής σαν μια φωτιά αστείρευτη που δίνει την θερμότητά της ή με το χιόνι που εκπέμπει κρύο. Ακόμα σαν μια ευωδιαστή ουσία που όσο διαχέεται στην ατμόσφαιρα τη νοιώθουμε.
Ο Πλωτίνος λέει πως όταν μια οντότητα φθάσει σε υπέρτατο βαθμό πληρότητας, αφήνει να διαρρεύσει από τον εαυτό της ό,τι πλεονάζει. Έτσι π.χ. το κρύο απορρέει από το χιόνι, όταν το χιόνι φθάσει στον ύψιστο βαθμό πληρότητας, συνεχίζει να την διατηρεί. Όταν όμως το χιόνι χάσει την πληρότητά του και αυτό που απορρέει από αυτό, εξαφανίζεται. Χάνει την δύναμή του και αυτό αντανακλάται στο κρύο. Το ίδιο συμβαίνει με ένα λουλούδι και το άρωμά του. Με τον ίδιο τρόπο λοιπόν, ο Νους προέρχεται δια απορροής από το Εν και αποτελεί εικόνα του Ενός και είναι συνεχώς συνυφασμένο με το Εν. Σε αντίθεση όμως η ουσία του Ενός (σε σχέση με τα παραπάνω), παραμένει σταθερή, αμετάβλητη και αμείωτη.
Η σχέση του Νου προς το Εν δεν αίρεται ποτέ σε αντίθεση με την σχέση κρύου χιονιού, αρώματος λουλουδιού. Ο Νους στη συνέχεια τείνει προς μια άλλη κατεύθυνση. Όπως δημιουργήθηκε ο Νους από το πλεόνασμα του Ενός, έτσι και ο Νους με την σειρά του κάνει να απορρέει από το πλεόνασμά του μια άλλη ίδιας άυλης υφής υπόσταση, που είναι η Ψυχή η κοσμική ψυχή. Αυτή η Ψυχή δεν εξισώνεται με την ψυχή του ανθρώπου, όμως η ψυχή του ανθρώπου συμπεριλαμβάνεται μέσα στις δυνάμεις της κοσμικής ψυχής. Οι τρεις αυτές υποστάσεις είναι η αρχή της δημιουργίας του σύμπαντος. Δηλ. Εν Νους Ψυχή και μόνο η ψυχή δρα μέσα στον φθοροποιό χρόνο και γι' αυτό κινδυνεύει να παρασυρθεί στον θάνατο.
Η σωτηρία της ψυχής
Τόσο ο Νους, όσο και η ψυχή τείνουν σε δύο αντίρροπες κατευθύνσεις :
α)Την επιστροφή στην αιτία απ' όπου προήλθαν
β)Την δύναμη της δημιουργίας
Στην α) περίπτωση ο Πλωτίνος παρατηρεί πως το γέννημα επιδιώκει πάντα να επιστρέφει στον γεννήτορά του, στην πηγή. Έτσι ο Νους σπρώχνεται από μια δύναμη προς το Εν. Το ίδιο και η Ψυχή, διακατέχεται από μια δύναμη να επιστρέψει στον Νου και στην συνέχεια να ενωθεί με το Εν. Στην β) περίπτωση, τόσο ο Νους όσο και η Ψυχή ικανοποιώντας την ανάγκη να διαθέσουν το πλεόνασμά τους προκαλούν υπερχείλιση και δημιουργούν ο Νους την Ψυχή και η Ψυχή τον κόσμο της ύλης. Στην περίπτωση όμως της Ψυχής υπάρχει ο κίνδυνος της αλλοτρίωσης της θείας καταγωγής της και αυτό γιατί η Ψυχή γίνεται η αιτία ώστε να προέλθει το υλικό σύμπαν. Το υλικό σύμπαν είναι διαφορετικής ποιότητας από τον άυλο χαρακτήρα της Ψυχής, από τον οποίο κινδυνεύει να διαβρωθεί και να χάσει την συγγένεια που έχει με τον Νου και κατ' επέκταση με το Εν.
Μέγα Ερώτημα
Γιατί η Ψυχή θα έπρεπε να συντελέσει στην δημιουργία του κόσμου της ύλης; Αφού στέκεται αυτό εμπόδιο στην επιστροφή της προς την πηγή; Και από την άλλη, γιατί δεν επιχείρησε ότι και ο Νους; δηλ. να δημιουργήσει έναν υποδεέστερο απ' αυτήν κόσμο άυλο όμως, ώστε να μην κινδυνεύει; Έτσι δεν θα έχανε την συγγένειά της προς το Νου και θα μπορούσε να επιστρέψει στο Εν, τον Θεό.
Αν γινόταν αυτό όμως δεν θα υπήρχε τίποτε από τα αισθητά όντα που βλέπουμε γύρω μας και κατά συνέπεια, ούτε ο άνθρωπος. Σ' αυτήν την περίπτωση όμως, χωρίς δηλ. τα αισθητά όντα και χωρίς τον άνθρωπο, θα ήταν ελλιπής η δημιουργία και θα παρέμενε ημιτελής. Αντίθετα η Ψυχή αφήνοντας την δημιουργική δύναμή της να εξαπλωθεί στην ύλη συνέβαλε στην ολοκλήρωση της δημιουργικής πορείας, που ξεκίνησε από το Εν και συνεχίστηκε από το Νου. Όπως λέει ο Πλωτίνος η ψυχή «στάλθηκε από τους θεούς» για να ολοκληρώσει το δημιουργικό έργο τους.
Η απορία
Πως γίνεται όμως από τη μια η Ψυχή που παίζει αποφασιστική σημασία στην ολοκλήρωση της δημιουργίας, σαν ανταμοιβή να κινδυνεύει να χάσει την επαφή της με το Νου και κατ' επέκταση με το Εν; Στην εύλογη αυτή σπορία, ο Πλωτίνος λέει πως εκπληρώνοντας την δημιουργική της αποστολή η Ψυχή, να διαθέσει την πλεονάζουσα ουσία για την δημιουργία του κόσμου, υπεύθυνη γι' αυτό είναι η ίδια η συμπεριφορά της δηλ. η τόλμη και η αλαζονεία είναι κατά τον Πλωτίνο οι αιτίες του κινδύνου της. Γιατί η Ψυχή αφού απορρέει από το Εν είναι αθάνατη, διατρέχει τον κίνδυνο όμως εξαιτίας της συνάφειας της με την κόσμο της ύλης. Σύμφωνα με το σχέδιο της κοσμικής δημιουργίας, η αποστολή της Ψυχής είναι να μπει στο πεδίο της πρώτης ύλης να την αναβαθμίσει και αναβαθμίζοντας την να την μετατρέψει στον αισθητό υλικό κόσμο. Αν το κάνει αυτό και «επιστρέψει γρήγορα, δεν υφίσταται καμιά βλάβη».
Τόλμη και αλαζονεία
Κατά την επαφή της Ψυχής με την πρώτη ύλη μπορεί να μην αρκεσθεί απλά σ' αυτό. Γιατί παρασυρόμενη από την υπεροχή της απέναντι στην άμορφη ύλη και γινόμενη η πρώτη ύλη υποχείριο των διαθέσεων και προθέσεων της Ψυχής, δύναται η Ψυχή να πιστέψει ( δίνοντας μορφή στην άμορφη ύλη), ότι δρα σαν ένας αυτόνομος δημιουργός και όχι σαν μια εντεταλμένη οντότητα που έχει μια αποστολή. Μαγεμένη από την κυριαρχία της στην ύλη, από την αλαζονεία ερωτεύεται τον εαυτό της. Μέσα στην αυταρέσκειά της λησμονεί να επιστρέψει στην πηγή της.
Το τίμημα
Το τίμημα είναι να συνταυτιστεί με την ύλη και να δεθεί στην μοίρα του υλικού κόσμου που είναι η φθορά, η διάλυση και η καταστροφή. Επειδή όμως η Ψυχή έχει Θεία καταγωγή μπορεί πάντοτε και έχει την δυνατότητα να επιστρέψει στην πηγή της όσο και αν διαβρωθεί από τον υλικό κόσμο.
Συγγραφέας: Πελεγρίνης Θεοδόσης
Πηγή: esoterica.gr
