Εισαγωγή:
Το ερώτημα
σχετικά με την ύπαρξη της Ψυχής καθώς και η προσπάθεια απάντησης του, ξεκινά από πολύ παλιά. Ήδη 3000 έτη πριν την
Ιστορική αναγνώριση της ύπαρξης του Χριστού, οι Αιγύπτιοι μέσω της φιλοσοφίας
τους προσπαθούν να απαντήσουν στον προβληματισμό. Στην συνέχεια έχουμε ακόμη
μια πρώτη αλλά βασική προσέγγιση, μέσω
των ποιημάτων του Ομήρου. Το Περί Ψυχής ερώτημα, προέρχεται στην ουσία, από το
Περί Ζωής ερώτημα. Τι είναι η ζωή; Από πού πηγάζει; Τι είναι θάνατος; Τι
σημαίνει ’’ζούμε’’, Τι είναι η Φύση; Γιατί μπορούμε να συμπεριφερόμαστε; κλπ,
είναι ερωτήματα που οδηγούν στην υπόθεση μιας πηγής ζωής. Η Ψυχή είναι σύμφωνα
με αυτήν την πίστη και θεωρία, αυτή η πηγή ζωής ολόκληρου του σύμπαντος. Η
μελέτη, τώρα, του τι είναι Ψυχή, ποια η
ουσία, η προέλευση, το περιεχόμενο της δηλαδή, είναι το αντικείμενο της
Ψυχολογίας. Η ΄΄φιλοσοφική ψυχολογία΄΄
εξετάζει θεωρητικά όλα αυτά τα ζητήματα, μέσω της Μεταφυσικής. Το
ψυχολογικό ερώτημα, είναι ακριβώς το ¼
του περιεχομένου του Μεταφυσικούς ζητήματος. Ακολουθούν το οντολογικό ερώτημα,
το κοσμολογικό και τέλος το θεολογικό ερώτημα . Με την απάντηση των ψυχολογικών ερωτημάτων, ασχολούνται
εμπεριστατωμένα πρώτοι οι Προσωκρατικοί (κατά το λεγόμενο χρονικά) φιλόσοφοι,
ακολουθεί ο Σωκράτης και ο μαθητής του Πλάτων, καθώς και ο Αριστοτέλης.
α) Θαλής ο Μιλήσιος εξ Ιωνίας (624-546 π.Χ).
Οι
Προσωκρατικοί φιλόσοφοι της Μιλήτου συνηθίζουν να δίδουν μια ορθολογιστική και
πνευματική φύση στην Ψυχή. Αυτή, διαφέρει από την ύλη και υπάρχει αυτοτελώς ως
μορφή πνευματική. Υπάρχει για να δίδει μορφή στην ύλη, έξω από την ύλη.
Συγκεκριμένα ο Θαλής, αν και δεν ασχολείται συστηματικά με το Ψυχολογικό
ζήτημα, εντούτοις μέσω των φυσικών διατυπώσεων του σχετικά με τον εξωτερικό
φυσικό κόσμο μας, θέτει την βάση της Επιστημονικής μελέτης της Ψυχής μέσω της
μεθόδου της λογικής παρατήρησης. Διατυπώνει την ρήση πως, Τα πάντα γύρω μας
είναι έμψυχα δείχνοντας την σύνδεση της Ψυχής με την έννοια και το φαινόμενο
της Ζωής και της λειτουργίας της. Η διαπίστωση του αυτή προφανώς υποκινείται,
από την συστηματική μελέτη των φαινομένων της φύσης, που τον οδηγεί στο
συμπέρασμα πως τα πάντα γύρω μας έχουν ζωή. Έτσι για τον Ίωνα φιλόσοφο, η Ψυχή
είναι στην ουσία η ίδια η Ζωή.
β) Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος εξ Ιωνίας (611-545-δίχως να είναι σίγουρο-
π.Χ).
Για τον
Αναξίμανδρο Ψυχή, ως πηγή Ζωής και ύπαρξης των πάντων, είναι η έννοια της
δικαιοσύνης. Τα φυσικά στοιχεία (νερό, γη, αέρας, φωτιά) διαμάχονται το ένα το
άλλο, προκείμενου κάποιο από αυτά να επικρατήσει, φέροντας όμως καταστροφή του
κόσμου μέσω της ισχύς του. Η δικαιοσύνη λοιπόν, είναι μια έννοια που δύναται να
εξασφαλίσει την σχετική ισορροπία μεταξύ των αντίμαχων στοιχείων. Εφόσον η
ισορροπία πλέον υπάρχει, το πρώτο για τον Αναξίμανδρο ΄΄ουδέτερο, απεριόριστο, ακαθόριστο΄΄ φυσικό στοιχείο, το άπειρο, μετατρέπεται στα υπόλοιπα τέσσερα
στοιχεία και με τις κατάλληλες επιδράσεις δίδει τελικώς το φαινόμενο της
ζωής.
γ) Αναξιμένης ο Μιλήσιος εξ Ιωνίας (585-525-δίχως να είναι σίγουρο-
π.Χ).
Ομού με τον
Θαλή και τον Αναξίμανδρο, ο Ίωνας φιλόσοφος Αναξιμένης δεν ασχολείται
συστηματικά με την Ψυχή. Εντούτοις, διαπιστώνει μέσα από την θεωρία του γύρω
από την αρχή του κόσμου , πως Ψυχή, πνοή ζωής-πηγή ζωής του ανθρώπου και της
φύσης, είναι ο αέρας ως φυσικό στοιχείο. Έτσι η Γη δημιουργείται από τις συχνές
μετατροπές του αέρα, σε νερό και σε χώμα. Κατά συνέπεια όλα τα όντα επάνω στην
γη, οφείλουν την ύπαρξη τους στον αέρα6. Αυτός λοιπόν είναι η Ψυχή τους, η
αιτία της Ύπαρξης και της ζωής τους.
Με τον Αναξιμένη,
κλείνει ο κύκλος των Μιλησίων φιλοσόφων οι οποίοι περιληπτικά, αντιλαμβάνονται
την πρώτη πηγή ζωής των πάντων, την Ψυχή,
΄΄…με τρόπο Υλοζωικό (νερό, αέρας…ύλη)΄΄7. Η Προσωκρατική (κατά το
χρονικά λεγόμενο) ΄΄φιλοσοφική ψυχολογία΄΄,
όμως, δεν ολοκληρώνεται εδώ.
Μετά την Υλίκη θεώρηση της Μιλήτου, βαδίζουμε σε μια διαφορετική αντίληψη
σχετικά με την πρώτη πηγή ζωής (Ψυχή) που σταδιακά απομακρύνεται από τον
Υλισμό.
δ) Πυθαγόρας εκ Σάμου (570-496 π.Χ) και η (κατά τον Αριστοτέλη) σχολή
των Πυθαγορείων.
Το πέρασμα από
τον Υλισμό, των Ιώνων φιλοσόφων γίνεται με τον Πυθαγόρα τον Σάμο ο οποίος κατά
κύριο λόγο έδρασε στον Κρότωνα της κάτω Ιταλίας. Η ερμηνεία της Ψυχής ως πηγή
της ζωής, εδώ, γίνεται μέσω των Μαθηματικών και συγκεκριμένα μέσω των αριθμών.
Ο αριθμός, είναι η αρχή των όλων. Δίδει την ζωή. Δημιουργεί. Αυτό παρατηρείται
στις ανθρώπινες υπάρξεις και σώματα, τα οποία διέπονται από μια τάξη αριθμητική
στην οποία και δομούνται8. Ο αριθμός δημιουργείται ως εξής: Αρχικώς υπάρχει η
τελεία η οποία δεν έχει κανενός είδους έκταση και διάσταση. Κατά την συνέχεια
από την τελεία δημιουργείται μια γραμμή. Η γραμμή, δημιουργεί μια επιφάνεια με
αποτέλεσμα τη τελική ύπαρξη ενός αριθμού9: Το 1, το 2, το 10, το 4 κ.ο.κ. Οι
αριθμοί, από την δημιουργία τους και έπειτα, αρχίζουν να διαδραματίζουν
κυρίαρχο ρόλο εξουσίας σε ολόκληρο το σύμπαν. Δημιουργούν την ζωή (=λειτουργούν
δηλαδή, κατά τον Πυθαγόρα, ως Ψυχή) και την εμπλουτίζουν με νόμους. Βασικό
μέρος στην Πυθαγόρειο θεωρία, κατέχουν οι ιδιότητες της Ψυχής. Κάτι το οποίο
δίδει ζωή, είναι αδύνατο να μην έχει ή να χάνει την ζωή. Κατά τον συλλογισμό
αυτό, των Πυθαγορείων, εισάγεται μια βασική ιδιότητα και δυνατότητα της Ψυχής,
η έννοια της Μετεμψύχωσης. Η Ψυχή ως
αστείρευτη δύναμη ζωής, προέρχεται από κάτι Απόλυτο. Από κάτι Τέλειο και
Αθάνατο. Ο Πυθαγόρειος αυτός θεός δίδει στην Ψυχή την ευκαιρία να ομοιωθεί με
αυτόν και να επιστρέψει στην αρχική
πηγή της (θεότητα…). Έτσι η Ψυχή μετά-βαίνει (Μετεμψύχωση) από σώμα σε σώμα,
από ύλη σε ύλη10 είτε Ανθρώπων, είτε Ζωών προκείμενου, μέσω αυτού, να βρει τις
πύλες προς την θέωση και τον θεό (προφανώς σε Πυθαγόρειο αριθμητική μορφή θα
νοείται ο θεός)11. Ο Πυθαγόρας μαζί με τους μαθητές του, ίδρυσαν την σχολή των
Πυθαγορείων. Μετά τον θάνατο του οι μαθητές του, αναλαμβάνουν την διατήρηση της
διδασκαλίας του. Από αυτούς διακρίνονται κυρίως οι Αλκμαίων και Φιλόλαος, όχι
μόνο για την διδασκαλία των Πυθαγορείων θεωριών αλλά και για την εισαγωγή νέων
απόψεων σχετικά με τα μαθηματικά και τις γενικότερες επιστήμες.
Μετά τον
θάνατο του Πυθαγόρα και την συνέχιση της διδασκαλίας του, από τους μαθητές
εμφανίζεται στην ΄΄Ελέα της Κάτω Ιταλίας, αποικίαν των Φωκέων΄΄12 η σχολή των
Ελεατών, με βασικούς εκπρόσωπους τους, Ξενοφάνη τον θεολόγο(570-480 περίπου
π.Χ), Παρμενίδη(539-470 περίπου π.Χ) και τον μαθητή του Ζήνων(495 ή 490-430
π.Χ)13. Ο συγγραφέας κρίνει, κυρίως με βάση τις ιστορικό-κριτικές φιλοσοφικές
αναφορές14, πως η σχολή της Ελέας δεν προσφέρει μια απάντηση ή θεωρία στο
ζήτημα Περί Ψυχής που ερευνούμε, καθώς δεν κάνει συστηματική αναφορά και λόγο
επάνω στο ζήτημα μας. Τούτο βέβαια, δεν σημαίνει απόρριψη της σημαντικότητας
των Ελεατών φιλοσόφων! Εντούτοις, λόγος Περί Ψυχής γίνεται, εν συνεχεία και
κατά την χρονική περίοδο δράσης των Ελεατών
,από έναν άλλο Προσωκρατικό (κατά το χρονικά λεγόμενο) φιλόσοφο, τον
Εφέσιο Ηράκλειτο.
ε) Ηράκλειτος εξ Εφέσου (περίπου 544-484 π.Χ).
Ο
<<σκοτεινός>> (όπως τον αποκάλεσαν), Εφέσιος φιλόσοφος Ηράκλειτος,
δίδει μέσω της θεωρίας του περί δομής του κόσμου, την κατ αυτόν πηγή ζωής, την
ερμηνεία της Ψυχής και της σχέσης με τον άνθρωπο, τον κόσμο και τον θάνατο. Για
τον Ηράκλειτο, η αρχή του κόσμο και η πηγή της Ζωής είναι ο πόλεμος: ΄΄Πόλεμος
πάντων πατήρ. Μέσα στα πράγματα ενοικούν αντίθετες δυνάμεις. Ο σιωπηλός αγώνας
μεταξύ των είναι η γενεσιουργός δύναμη των όντων (=Ζωή). Έναν τέτοιο πόλεμο δεν
πρέπει να τον αποστέργει κανείς, διότι η ειρήνη θα σήμαινε καταστροφή. Θα ήταν
μια μακάβρια ειρήνη χωρίς ζωτικό και δημιουργικό σκοπό: άρρεν και θήλυ παράγουν
νέα ζωή, σύμφωνα και φωνήεντα διαμορφώνουν τη γλώσσα….. τοιουτοτρόπως
επιτυγχάνεται η ενότητα των αντίθετων, η συμφιλίωση των αντί-κειμένων και η
σύνθεση…..΄΄ 15
Ο πόλεμος,
λοιπόν, μεταξύ όλων, μεταξύ των πάντων (άνδρας-γυναίκα, φωνήεν-σύμφωνο κλπ) ,
κατά τον Ηράκλειτο, είναι η αρχή του κόσμου. Η βασική αιτία-πνοή-πηγή Ζωής. Ο
πόλεμος για τον Εφέσιο, είναι θεωρητικά η Ψυχή (=πηγή της Ζωής). Εντούτοις,
περνά και στις ιδιότητες και στην δομή της ανθρώπινης Ψυχής, δίδοντας της
βέβαια καθαρά μεταφυσικό χαρακτήρα. Η Ψυχή έχει τεράστιο εύρος και βάθος. Για
τον Ηράκλειτο σκοπός του ανθρώπου, είναι η ανακάλυψη του εαυτού του, η
ανακάλυψη όλου αυτού του συνεχούς Ψυχικού βάθους μέχρις το τέλος του (βλέπε την
γνωστή ρήση του: ΄΄Εδιζησάμην εμεωυτόν΄΄= Αναζήτησα τον εαυτό μου!). Ο
φιλόσοφος βέβαια τονίζει, πως το ταξίδι για την πλήρη ανεύρεση του τέλους, τω
ορίων της Ψυχής, είναι δύσκολο, μάλλον ακατόρθωτο από τον άνθρωπο (΄΄Τα έσχατα
σύνορα της Ψυχής, όσο και αν προχωρήσεις, δεν θα δυνηθείς να τα ευρείς
οποιαδήποτε μέθοδο κι αν ακολουθήσεις. Τόσο βαθειά είναι η ουσία της΄΄16…).
Στην συνέχεια ο Ηράκλειτος προβαίνει στην αναλυτική παρουσίαση των ιδιοτήτων,
των συστατικών, της προέλευσης και της κατάληξης της Ψυχής. Η Ψυχή, αποτελείται
-είναι- από το πυρ. Την φωτιά. H Ψυχή για να συνεχίσει να υπάρχει, πρέπει να μένει
στέγνη, γεμάτη φωτιά17. Τότε, το σώμα που την κατέχει παρουσιάζει μια σειρά
αρετών (=δύναμη, θάρρος, ανδρεία κ.α.). Σε αντίθετη περίπτωση: ΄΄…ανήρ οκόταν
μεθυσθη άγεται υπό παίδος ανήβου, σφαλλόμενος, ουκ επαΐων όκη βαίνει, υγρήν την
ψυχήν έχων΄΄18. Όταν αρχίσει να υγραίνεται (ακόμα και από εξωτερικούς
παράγοντες όπως φαίνεται, ποτό!) αρχίζει και ο σταδιακός θάνατος (έλλειψη
αισθήσεων, αδυνατότητα κρίσης, εκφυλισμός,
κλπ). Η Ψυχή βιώνει τον θάνατο, όταν μετατραπεί πλήρως σε νερό19. Όταν
χάσει την δυνατότητα του πυρός. Επειδή η Ψυχή, χρησιμοποιεί το σώμα ως
΄΄καταφύγιο΄΄, όταν αυτή υγρανθεί, μετατραπεί σε νερό, κατά συνέπεια το σώμα
αρχίζει να παγώνει, χάνοντας την δυνατότητα πυρός. Με αυτόν του τον συλλογισμό
ο Εφέσιος φιλόσοφος ολοκληρώνει την ΄΄φιλοσοφική ψυχολογία΄20΄ του δίδοντας
στην Ψυχή έναν χαρακτήρα σχέσης με την Φύση (φυσικοί νόμοι, φυσικά στοιχεία
όπως νερό, φωτιά κ.α) και με τον Πόλεμο.
στ) Εμπεδοκλής εκ του Ακράγαντα της Σικελίας (490-430 π.Χ).
Ο Εμπεδοκλής,
όντας κατά βάση φυσικός φιλόσοφος, αποπειράται να ερμηνεύσει την δημιουργία και
λειτουργία του κόσμου και να δώσει απάντηση στο ψυχό-λογικό ερώτημα ως ερώτημα,
1ον από πού πηγάζει η Ζωή και 2ον ποια και τι είναι, η πηγή Ζωής (=Ψυχή) του
ανθρώπου. Ο Ακραγαντίνος φιλόσοφος έχει μια ΄΄συνθετική-συνδυαστική θεώρηση΄΄21
σχετικά με τον κόσμο. Η θεώρηση αυτή απορρίπτει, κατ αρχάς, την ύπαρξη ενός
μόνο θεμελιώδους στοιχείου ως πρώτου αίτιου και πηγής δημιουργίας. Αντ΄ αυτού,
και σε αντίθεση με τους προηγούμενους φιλοσόφους, ο Εμπεδοκλής θέτει ΄΄τέσσερα
στοιχεία αρχέγονα, ριζώματα, ως αρχήν του κόσμου΄΄22: Αυτά είναι, το πυρ, το
ύδωρ, ο αήρ και η γη. Τα τέσσερα αυτά στοιχεία, στο έργο <<Περί
Φύσεως>> του φιλοσόφου, παρουσιάζονται με θεϊκή μορφή. Ως οι Ολύμπιοι
θεοί. Ο Ζευς (Δίας) είναι το πυρ. Η Νήστις είναι το ύδωρ. Η Ήρα ο αήρ και ο
Αιδωνεύς η γη. Τα στοιχεία έχουν την δυνατότητα να μπορούν να
΄΄αναμειγνύονται΄΄ και να κινούνται σε δυο δυνατές κατευθύνσεις: Την απωθητική
και την ελκυστική. Αντιστοίχως τα ονομάζει, Νείκος και Φιλότητα23. Και εδώ δίδει
το φιλοσοφικό ορισμό της Ψυχής. Πνοή-πηγή Ζωής και δημιουργίας του Κόσμου
(=Ψυχή) είναι ο συνδυασμός (μείξη) των τεσσάρων θεϊκών στοιχείων καθώς και οι
χρονικές περίοδοι Νείκους και Φιλότητας μεταξύ τους. Για την διασφάλιση του
κόσμου και την μη-καταστροφή, έχουν τεθεί όρια και μέτρα μεταξύ του Νείκους και
της Φιλότητας. Αν και υπάρχουν περίοδοι που το ένα υπερισχύει του αλλού
(αντίστοιχα κάθε φορά), εντούτοις τα όρια ποτέ δεν δύνανται να ξεπερασθούν ώστε
να επέλθει η καταστροφή. Εκτός αυτών, ο φιλόσοφος μεταβαίνει και σε μια
΄΄ειδική΄΄ μελέτη του τρόπου λειτουργίας της Ζωής, της Ψυχής, του ανθρώπου. Για
αυτόν, μεγάλη σημασία λαμβάνουν οι ανθρώπινες αισθήσεις και ο τρόπος με τον
οποίον αντιλαμβάνονται τον έξω από τον φορέα τους (=άνθρωπος) κόσμο. Στους <<Καθαρμούς>>
συγκεκριμένα, ο Εμπεδοκλής κάνει λόγο για την ΄΄άσχημη Μοίρα της ανθρώπινης
Ψυχής, η οποία από το στάδιο της πρωταρχικής Ευδαιμονίας εκπίπτει στην περιοχή
της απογνώσεως και της περιπλανήσεως ως την ευλογημένη ώρα του εξιλασμού της24(=προφανώς
εννοεί τον θάνατο-σημείωση δική μου-). Η Ψυχό-λογία του Εμπεδοκλή, συχνά έχει
χαρακτηρισθεί ως ΄΄Εσχατολογική΄΄25και
ως ΄΄δαιμονολογία΄΄26 από τους εκάστοτε
μελετητές, λόγω του περιεχομένου της (=πνοή ζωής οι τέσσερις θεϊκές
δυνάμεις-στοιχεία, αρκετά πεσιμιστική διάθεση σχετικά με την ανθρώπινη Ψυχή,
λόγος περί θανάτου ως λύτρωσης κ.α.).
η) Αναξαγόρας ο Κλαζομένιος (500-428 π.Χ).
Ο Αναξαγόρας
ξεκινά την θεωρία του, αναφερόμενος στην αρχική πηγή Ζωής και δημιουργίας.
Θεωρεί πως για να προκληθεί ένα δημιούργημα (κόσμος, Σύμπαν κλπ) είναι αναγκαία
η ΄΄μείξη και ο διαχωρισμός των στοιχείων και κατά συνέπεια δεν υπάρχει γένεση
και φθορά΄΄27, ομού δηλαδή με τον Εμπεδοκλή. Τα στοιχεία που συνδυάζονται και
αναμειγνύονται, όμως, δεν είναι συγκεκριμένα αλλά ΄΄…άπειρα και πλήθος και
σμικρότητα…΄΄28. Ο συνδυασμός, οδηγεί στην ύλη, στον κόσμο. Η Ύλη σαν βασικά
και κύρια συστατικά, αποτελείται από <<σπέρματα>> όπως τα ονόμασε ο
ίδιος ο Αναξαγόρας. ΄΄Σπέρματα απείρου μικρότητας και παντός είδους, χρώματος ή
οσμής και γεύσεως, υπό την μορφή απείρως μικρών και ουδέποτε ελαχίστων
συστατικών μορίων… υφίστανται εξ αρχής σε όλα μέσα τα πράγματα (σαρξ, τρίχες,
χρυσός, οστά κ.α)29. Αυτή λοιπόν είναι η Ψυχή, ως αρχή Ζωής, κατά τον
Αναξαγόρα: Ο συνδυασμός των διάφορων στοιχείων προκείμενου να δοθεί, η ζωή, η
ύλη, ο κόσμος, το σύμπαν. Εκτός αυτών ο Κλαζομένιος φιλόσοφος, εντρυφά
περισσότερο στην έννοια της δημιουργίας, με την αναφορά του στον Νου δίδοντας
έναν καθαρά Ψυχολογικό-πνευματικό ορισμό. Ο Νους, είναι μια νοητική αρχή. Είναι
η πρώτη αιτία. Η έννοια του Νου είναι αρκετά συναφής με αυτήν της λογικής. ΄΄Ο
Νους είναι αμιγής και τα κινεί όλα σκοπίμως. Ο χαρακτήρας του είναι
τελολογικός…΄΄ και ΄΄…εν παντί παντός μοίρα ένεστι πλην νου, έστιν οισι δε και
νους ένι…΄΄29. Ο Νους, έχει χαρακτήρα πνευματικό, άυλο. Δεν
έχει καμία σχέση με την ύλη. Την ΄΄αντιστρατεύεται΄΄30.
Αν και ο
Αναξαγόρας, δεν ασχολείται συστηματικά και ειδικά με την έννοια της Ψυχής, ως
ξεχωριστή οντότητα κλπ, εντούτοις ο συγγραφέας τον αναφέρει λόγω της μελέτης στην αρχική πηγή Ζωής31, κάτι που στην
΄΄φιλοσοφική ψυχολογία΄΄32, που εξετάζουμε στην Αρχαιότητα, έχει τον όρο και
την σημασία της Ψυχής.
Η ΄΄φιλοσοφική
ψυχολογία΄΄33, μετά την συμβολή του Αναξαγόρα, μας οδηγεί σε μια άλλη χρονική
περίοδο. Στην χρονική περίοδο, των Ατομικών φιλοσόφων. Οι <<ατομικοί
φιλόσοφοι>> είναι ο Λεύκιππος και ο μαθητής του Δημόκριτος, οι οποίοι στο
πλαίσιο της θεωρίας τους σχετικά με την δομή της ύλης, διατύπωσαν, κατά
συνέπεια, την δική τους Ψυχό-λογία.
θ) Λεύκιππος ο Μιλήσιος (ακμάσας γύρω στα 440/435 π.Χ) και ο Δημόκριτος
ο Αβδηρίτης (460-370 π.Χ, δεν είναι σίγουρο).
Ο Λεύκιππος
και ιδίως ο Δημόκριτος είναι εκείνοι οι οποίοι, στο πλαίσιο ερμηνείας της ύλης
και των υλικών σωμάτων (=του κόσμου δηλαδή-σημείωση δική μου-), διατυπώνουν την
ρηξικέλευθη και άκρως επιστημονική, Ατομική θεωρία. Η ύλη αποτελείται από
ά-τομα. Τα ά-τομα είναι σωματίδια τα οποία είναι ΄΄αμετάβλητα, αδιαίρετα,
άτμητα΄΄… και …΄΄η πολλαπλότητα του κόσμου των φαινομένων εξηγείται από το
διαφορετικό σχήμα, τη διαφορετική τάξη και θέση ή τροπή των πολύπλοκα
συνδεδεμένων ατόμων…΄΄ 34. Τα άτομα
κινούνται μέσα σε έναν κενό χώρο, και με …΄΄τις αλλεπάλληλες συγκρούσεις τους,
δημιουργούν, καινούργιους συνδυασμούς και νέες μορφές σωμάτων…΄΄35. Οι δυο
φιλόσοφοι εξηγούν με αυτόν τον τρόπο την Ψυχή, ως έννοια πηγής ζωής, και τον
υλικό κόσμο. Εκτός αυτών, ο Δημόκριτος προβαίνει σε μια πιο συστηματική ανάλυση
της ανθρώπινης Ψυχής (και γενικότερα…), σε μια συστηματική Ψυχό-λογία, μέσω της
ατομικής θεωρίας στο συνολικό κοσμοείδωλο του. Αρχικά, δίδεται η δομή, το
περιεχόμενο, τα συστατικά της Ψυχής. ΄΄Η ψυχή αποτελείται από άτομα σφαιροειδή,
όμοια προς τα μικρά ξύσματα τα ορατά εις τας ακτίνας του ηλίου, αίτινες
εισέρχονται εις μέρος σκοτεινόν…΄36΄. Η ψυχή, ως οντότητα, αποτελείται δηλαδή,
από τα ίδια συστατικά της ύλης. Αποτελείται, από ά-τομα. Αυτά έχουν ένα
ιδιαίτερο σχήμα. Λεπτό και σφαιροειδές. Η Ψυχή, για τον Δημόκριτο, είναι η πηγή
ζωής. Σκεπτόμενος, στην Ατομική θεωρία, τι είναι αυτό που κάνει τα σωματίδια
(ά-τομα) να κινούνται στον κενό χώρο αναπτύσσοντας ταχύτητα και συγκρουόμενα να
δίδουν υλικές μορφές και ζωή, καταλήγει πως αυτή η δύναμη, που προκαλεί την
κίνηση, είναι η Ψυχή. Τα ά-τομα που αποτελούν την Ψυχή, δίδουν ζωή στο σώμα,
μέσω της μεταφοράς εκ του αέρος37. Το σώμα (ύλη) δημιουργείται από τις
συγκρούσεις των σωματιδίων και λαμβάνει, δηλαδή, ζωή πάλι μέσω των Ψυχικών
σωματιδίων (ά-τομα της Ψυχής). Αυτό ισχύει για ολόκληρη την φύση. Η Ψυχή έχει
τον μόνο ζωοποιό ρόλο και δυνατότητα στο όλο σύμπαν. Όλη η ύλη δίχως αυτήν, δεν
έχει καμία απολύτως δυνατότητα ζωής. Εξ ου και η γνωστή ρήση του Δημοκρίτου:
΄΄Οι άνθρωποι πρέπει να προσέχουν περισσότερο την Ψυχή, παρά το σώμα.΄΄ Καθώς
τα (ψυχικά) σωματίδια, συγκεντρώνονται για να δώσουν ζωή στην ύλη, κάποια από
αυτά σχηματίζουν μια μεγάλη μάζα η οποία ονομάζεται διάνοια38. Είναι η
δυνατότητα του ανθρώπου να μάθει, να κατακτήσει την γνώση. Εκτός της διανοίας,
υπάρχει και άλλος τρόπος γνώσης. Οι αισθήσεις. Εδώ ο Δημόκριτος, αναδεικνύει
για άλλη μια φορά την δύναμη της Ψυχής. Λέγει χαρακτηριστικά, όπως διασώζονται
από τον Σέξτο τον Εμπειρικό: …΄΄Γνώμης δε δύο εισίν ιδέαι, η μεν γνησίη, η δε
σκοτίη. και σκοτίης μεν τάδε σύμπαντα, όψις, ακοή, οσμή, γεύσις, ψαύσις. η δε
γνησίη, αποκεκριμένη δε ταύτης…΄΄ και …΄΄όταν η σκοτίη μηκέτι δύνηται μήτε
ορην… τότε επιγίγνεται η γνησίη άτε όργανον έχουσα του νωσαι λεπτότερον…΄΄39. Η
<<σκοτεινή γνώση>>, είναι η γνώση που προσφέρουν οι αισθήσεις (αφή,
ακοή κλπ) ενώ η <<καθαρή
γνώση>> η γνήσια είναι αυτή που πηγάζει από την διάνοια. Και τούτο γιατί,
προφανώς, η διάνοια συντίθεται από την Ψυχή ως μοναδική πηγή ζωής. Η Ψυχή,
τέλος, μπορεί να προσφέρει δυνατότητα
ίασης των προβλημάτων (υγείας) του σώματος (=πρόκειται όπως φαίνεται για μια
μορφή αθανασίας της Ψυχής κατά τον Δημόκριτο-σημείωση δική μου-).
ι) Η περίοδος των Σοφιστών. Σοφιστική (ακμή 460- μέχρι τον κλασσικό
αντίλογο 40του Σωκράτη και των μαθητών του).
Μετά τους
ατομικούς Λεύκιππο και Δημόκριτο, έρχεται η χρονική περίοδος φιλοσοφικής και
ψυχολογικής δράσης των Σοφιστών. Οι Σοφιστική, διατυπώνει κάποιες αρχές οι
οποίες βασίζονται στον προβληματισμό της σχέσης ανθρώπου-κόσμου. …΄΄Η Σοφιστική
για πρώτη φορά θέτει ως αρχή το υποκείμενο: τον άνθρωπο και όχι τον κόσμο. Η
απόλυτη προτεραιότητα του εμπειρικού υποκείμενου-η αντίληψη δηλ. ότι το προσωπικόν
<<εγώ>> θα μπορούσε αυθαίρετα να καθορίσει τι είναι αληθές,
δίκαιον, αγαθόν ή καλόν-αποτελεί τη
θεωρητική βάση της Σοφιστικής. Πρόκειται για ένα διαφωτίζοντα στοχασμό…΄΄41.
Όπως φαίνεται οι Σοφιστές, διατυπώνοντας αρχικά κάποιες γενικές αρχές, δίδουν
μια κατά το δυνατόν επιστημονική απόπειρα ορισμού της έννοιας της Ψυχής και μια
πιο συστηματική-επιστημονική Ψυχό-λογία! Η σχέση
<<άνθρωπος-κόσμος>> καθορίζεται με βάση τον άνθρωπο. Ο τελευταίος
είναι αυτός πω δίδει την δική του ερμηνεία στην εξωτερική πραγματικότητα. Αυτός
ορίζει το αληθές, δίκαιο, καλό, κακό κ.ο.κ. Εξ΄ου και η αρχή των Σοφιστών, πως …΄΄δεν υπάρχει μια, αντικειμενικώς
αναγνωρισμένη, αλήθεια, αλλά πολλές αλήθειες…΄΄42. Η αλήθεια συλλαμβάνεται από
τον άνθρωπο, διαφορετικά κάθε φορά. Εδώ έρχεται η ομολογουμένως ρηξικέλευθη και
πολύ προοδευτική Ψυχό-λογική άποψη των Σοφιστών, που αργότερα θα αποτελέσει
θεμέλιο στοχασμού για την σύγχρονη τότε επιστημονική, πλέον, Ψυχολογία: Οι
αισθήσεις μας, είναι αυτές που δίδουν την δυνατότητα να γνωρίσουμε την
εξωτερική πραγματικότητα. …΄΄παρά τάς αισθήσεις ου ψυχή…΄΄43 λέγουν
χαρακτηριστικά. Η Σοφιστική, δεν ασχολείται όπως προείπαμε τόσο με την
΄΄φιλοσοφική ψυχολογία΄΄ αλλά συστηματοποιεί την έννοια της Ψυχολογίας. Για τον
λόγο αυτό, στην σκέψη των Σοφιστών, θα βρούμε σπέρματα της έννοιας της
<<Ψυχολογίας της μάζας ή του όχλου>>, όσο παράξενο και αν φαίνεται
τούτο στον αναγνώστη! Οι Σοφιστές δεν ενδιαφέρονται τόσο στο να βρουν ποια
είναι η αλήθεια κλπ, όσο ΄΄για την πειθώ, για το πώς θα πείσει (ο άνθρωπος που
ασχολείται με την Σοφιστική, εννοεί-σημείωση δική μου-) τους άλλους ότι εκείνο
που υποστηρίζει είναι ακριβές…΄΄44. Αυτός που καταφέρνει να πείσει την μάζα, το
κοινό, που τον παρακολουθεί είναι ο κερδισμένος. Εκτός αυτών από τους βασικούς
εκπρόσωπους της Σοφιστικής, μόνο ένας ήταν αυτός που μελέτησε ακόμα πιο
συστηματικά την έννοια της Ψυχής και του Ψυχολογικού ερωτήματος. Ας αναφέρουμε,
όμως, πρώτα τους εκπρόσωπους, χάριν
ιστορικής ακρίβειας: Πρωταγόρας ο Αβδηρίτης (480-411 δίχως να είναι σίγουρο,
π.Χ), Πρόδικος ο Κείος (η ακμή του παρουσιάζεται γύρω στα 400 π.Χ), Ιππίας ο
Ηλείος (ομού με τον Πρόδικο, η ακμή γύρω στα 400 π.Χ), Αντιφών ο Αθηναίος
(σύγχρονος της περιόδου του Σωκράτη)
και τέλος ο Γοργίας ο Λεοντίνος (483-375 π.Χ) ο οποίος ασχολήθηκε ακόμα πιο
συστηματικά με την έννοια της Ψυχής, και τον οποίο θα εξετάσουμε αμέσως τώρα.
κ) Γοργίας ο Λεοντίνος (483-375 π.Χ).
Ο Γοργίας
ξεκινά, αρχικά, διατυπώνοντας μια οντολογία. Η οντολογία του είναι διαφορετική,
όμως, από τους άλλους φιλόσοφους. Περιέχει ιδέες, της μετά από αιώνες
ξανά-εμφανιζόμενης και ακμάζουσας, Μηδενιστικής φιλοσοφίας . Ο Γοργίας,
εισαγάγει τον Οντολογικό, Γνωσιολογικό, Ηθικό, μηδενισμό45. Στην φιλοσοφία του,
εμφανίζεται και ΄΄φιλοσοφική ψυχολογία΄46΄(=η Ψυχή ως πηγή δηλαδή ζωής), αλλά
και συστηματική, επιστημονική θα λέγαμε, αναζήτηση του Ψυχολογικού ερωτήματος,
της Ψυχολογίας, του ανθρώπου. Αρχικά, …΄΄Ουδέν έστιν, ει και έστιν ακατάληπτον
ανθρώπω, ει και καταληπτόν, αλλα τοί γε ανέξοιστον και ανερμήνευτον τω
πέλας…΄΄47. Εδώ ο διανοητής εμφανίζει έναν ακραίο ΄΄σχετικισμό και
σκεπτικισμό΄48΄, αμφισβητώντας τα μέχρι τότε δεδομένα. Για αυτόν, το ζήτημα
αναζήτησης ύπαρξης του όντος είναι αδιάφορο. Αρνείται το όν (=Οντολογικός
μηδενισμός, όπως αναφέρθηκε) και αποδέχεται το μη-όν, ΄΄φανερά επηρεασμένος από
τον Ζήνωνα… βυθίζεται σε έναν θρηνώδη σκεπτικισμό΄΄…49 Ο ανθρώπινος νους,
συνεχίζει, δεν δύναται να κατακτήσει την γνώση και το όν. Είναι πλήρως
αδύναμος. Η λογική δύναμη, του ανθρώπου δεν έχει καμία άξια, δεν βοήθα σε
τίποτε αφού συνεχίζει να <<μην
ανοίγει τις πόρτες>> στην γνώση του όντος. Αυτό ισχύει καθώς, …΄΄Ο
Γοργίας αρνείται τις προϋποθέσεις της γνώσεως: την ύπαρξη κανόνων, σύμφωνα με
τους οποίους επιχειρούμε τις αποδείξεις και εξάγουμε συμπεράσματα΄΄
(=Γνωσιολογικός μηδενισμός)50. Τέλος, ο Λεοντίνος φιλόσοφος απορρίπτει κάθε
μορφή Ηθικής αξίας. Το
<<δίκαιο>>, είναι το ΄΄φυσικό δίκαιο΄΄, το δίκαιο δηλαδή του
ισχυρού ο οποίος υπερισχύει …΄΄για πλεονεξία και επικράτηση…΄΄51(=Ηθικός μηδενισμός).
Από πλευράς λοιπόν, φιλοσοφικής ψυχολογίας, Ψυχή, πηγή Ζωής, λογικά είναι το
μηδέν!
Εκτός αυτών, ο
Γοργίας προβαίνει και σε μια συστηματική Ψυχολογία-ερμηνεία Ψυχής-, που για την
άποψη του συγγραφέα, μπορεί να χαρακτηρισθεί ως προάγγελος της επιστημονικής
ερμηνείας της ανθρώπινης Ψυχής (Ψυχό-λογία) του 20ου αιώνα. Λέγει: …΄΄ψυχής
αμαρτήματα, δόξης απατήματα…΄΄52. Για τον Γοργία, η ΄΄δόξα΄΄53 είναι η βασική
αιτία κακοδαιμονίας της Ψυχής. Η
΄΄δόξα΄΄ είναι αυτή, επιπλέον, που συμβουλεύει τις ενέργειες του κάθε
ανθρώπου (…΄΄σύμβουλον τη ψυχή…΄΄54). Όσον αφορά την δομή και το περιεχόμενο
της Ψυχής, φαίνεται να τα εξηγεί υιοθετώντας την θεωρία του Προσωκρατικού Ηράκλειτου. Η Ψυχή
αποτελείται από μια αναλογία φωτιάς και υγρασίας. Η αναλογία αυτή καθορίζει,
και την συμπεριφορά του ανθρώπου. Εδώ παρουσιάζεται η σχέση Ψυχής-σώματος
(=συμπεριφορά του ανθρώπου, ολικά) αλλά και η επήρεια της ύλης στην Ψυχή: Οι
άνθρωποι οι οποίοι επιθυμούν να είναι υγιείς, να έχουν πνευματικά και σωματικά
χαρίσματα, κατά τον Γοργία, πρέπει να διατηρούν την φωτιά, το πυρ55, συνεχώς
ενεργό προκείμενου η υγρασία, το ύδωρ, να μην υπερισχύσει. Το ύδωρ, μπορεί να
συγκρατηθεί με συνεχείς περίπατους και υγιεινό φαγητό (=η επίδραση της ύλης στο
πνεύμα, Ψυχή). Οι άνθρωποι, οι οποίοι δεν διατηρούν το πυρ, στην Ψυχή τους,
αλλά αντιθέτως αφήνουν την υγρασία να υπερισχύσει, υπολειτουργούν. Ονομάζονται,
από τον Γοργία …΄΄ηλίθιοι…΄΄. Οι άνθρωποι αυτοί χάνουν τις δυνατότητες τους
τόσο στο πνεύμα ως και στο σώμα (ύλη). Μια πραγματική δυστυχία ή …΄΄μανίη…΄΄
για έναν άνθρωπο είναι, κατά τον φιλόσοφο, μια πλήρως υγρή Ψυχή56. Απόλυτα
συστηματοποιημένα (τείνοντας επιστημονικά), μιλάει ο Γοργίας για την πειθώ και
την επίδραση στην Ψυχική κατάσταση των ανθρώπων (πλήθος). … ΄΄Η ρητορική, ως
τέχνη πειθούς, μπορεί να <<ψυχαγωγήσει>>, δηλ. να χειραγωγήσει σε βαθμό
υποβολής τα πλήθη και να χρησιμεύσει ως θεραπευτήριο φάρμακο ή ως δηλητήριο για
τις μάζες, οι οποίες είναι δυνατό να φθάσουν σε βαθμό παραισθήσεως ή
παραληρήματος…΄΄57. Ως γνωστής και εφαρμοστής της Σοφιστικής και της ρητορικής
της, ο φιλόσοφος εισαγάγει την έννοια της ΄΄Ψυχολογίας των μαζών΄΄58 που
δεκάδες αιώνες αργότερα θα μελετηθεί και θα (ξανά) παρατηρηθεί. Η επίδραση της
πειθούς στην Ψυχή του πλήθους θεωρεί, εκτός των προηγούμενων, ο Γοργίας, πως
…΄΄με τις έντονες αντιδράσεις, συμπόνοια και φόβο, λειτουργεί καθαρτικά…΄΄ και
…΄΄η εικαστική τέχνη αφυπνίζει ποικίλα αψιθυμικά συναισθήματα, όπως μια όμορφη
διανοητική σύλληψη και ενέργεια και επιδρά ηθικοπλαστικά…΄΄59.
Με τον Γοργία
τον Λεοντίνο, κλείνει ο κύκλος των (κατά τα χρονικά λεγόμενο) Προσωκρατικών
φιλοσόφων. Από εδώ και έπειτα, έρχεται η κλασσική περίοδος60, με έναν από τους
μεγαλύτερους φιλοσόφους που γνώρισε ποτέ η φιλοσοφική ιστορία, με τον
διδάσκαλο Σωκράτη, καθώς και με τους
μετά από αυτόν, σημαντικότατους φιλοσόφους όπως ο μαθητής του Πλάτων και ο
Αριστοτέλης. Στο Περί Ψυχής ερώτημα οι τρεις αυτοί φιλόσοφοι, κυρίως, δίδουν
κυριολεκτικά την βάση της μελέτης. Σημαντικό είναι δε, πως εκτός από την
φιλοσοφική ψυχολογία τους, διατυπώνουν περισσότερο συστηματικά από όλους τους
προηγουμένους, την Εμπειρική Ψυχολογία. Μελετούν τις επιδράσεις της
<<Ψυχής>> στην συμπεριφορά του ανθρώπου, στις αισθήσεις του…σε όλο
του το <<είναι>>. Η Εμπειρική Ψυχολογία, τόσο του Σωκράτη όσο του
Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, θα συμβάλλει στην ,μετά από δεκάδες αιώνες, εμπειρική-επιστημονική
απάντηση του Περί Ψυχής ερωτήματος από τους επιστήμονες61. Όπως φαίνεται, η
διαύγεια του πνεύματος των φιλοσόφων της κλασσικής περιόδου, είναι τεράστια και
άξια να μελετηθεί μέσα στις γραμμές μας! Με την μελέτη των απαντήσεων που δόθηκαν
στο Περί Ψυχής ερώτημα, από τον Σωκράτη μέχρι και τον Αριστοτέλη, θα
ολοκληρώσουμε το Πρώτο Κεφαλαίο, παρουσιάζοντας ,στην ουσία, την βάση όλων των
μετέπειτα θεωριών.
Συγγραφέας: Γιώργος Μαμωλής
