Οι Πέτρες Δύναμης - Σουισέκι

ή η γιαπωνέζικη Τέχνη του Σουισέκι

Σ’ αυτό το άρθρο θα ασχοληθούμε με τη γιαπωνέζικη τέχνη της ενατένισης των πετρών δύναμης, των λεγόμενων Σουισέκι στα γιαπωνέζικα. Μια τέχνη πανάρχαια και συμπληρωματική της τέχνης των Μπονσάι (δένδρα σε σμίκρυνση). 

Πρόκειται για πέτρες σχετικά μικρού μεγέθους, σχηματισμένες με φυσικό τρόπο και χωρίς καμία ανθρώπινη τεχνητή επέμβαση, οι οποίες χαρακτηρίζονται για την ομορφιά τους, αλλά και για τη δύναμή τους να φέρνουν στο νου μας μια φυσική σκηνή ή ένα αντικείμενο στενά συνδεμένο με τη φύση, όπως για παράδειγμα, ένα βουνό, ένα νησί, έναν καταρράκτη ή κάποιο ζώο.    

Η λέξη Σουισέκι, σημαίνει κατά γράμμα «πέτρα του νερού», από το «σούι», που στα γιαπωνέζικα σημαίνει νερό, και το «σέκι» που σημαίνει πέτρα ή πέτρες. Προέρχεται από την πανάρχαια γιαπωνέζικη συνήθεια να τοποθετηθούν ειδικές πέτρες -τοπία σε μικρογραφία- σε δίσκους γεμάτους νερό, καθώς και από το συσχετισμό ανάμεσα στο Σουισέκι και τις ανατολικές κλασικές ζωγραφιές με τοπία, όπου εμφανίζονται βουνά, ποτάμια και λίμνες. 

Η τέχνη του Σουισέκι φαίνεται ότι αρχικά έκανε την εμφάνισή της στην Κίνα, πριν εικοσιένα αιώνες, στην αυλή του πρώτου κινέζου αυτοκράτορα Χουάν Τι, όταν διέταξε να δημιουργηθεί ένας τεράστιος κήπος-μικρογραφία της κινέζικης επικράτειάς του. 

Αργότερα οι πέτρες δύναμης συνδέθηκαν με ταοϊστικές, σιντοϊστικές και βουδιστικές δοξασίες, που τις εκτιμούσαν τόσο για την φυσική τους ομορφιά και δύναμη ενορατισμού, όσο και για τη συμβολική και θρησκευτική σημασία τους. Για τους βουδιστές η πέτρα δύναμης συμβολίζει το κέντρο του κόσμου, για τους ταοϊστές συμβολίζει τον παράδεισο. Για τον ιάπωνα σιντοϊστή οι πέτρες δύναμης είναι η κατοικία ισχυρών αόρατων πνευματικών δυνάμεων και όντων, των λεγόμενων «κάμι».

Επίσης αποτελούν συμβολική σύνθεση της πανάρχαιας διδασκαλίας του Γιν-Γιάνγκ: η πέτρα αντιπροσωπεύει τα χαρακτηριστικά του Γιάνγκ: σκληρή, στέρεα, ανθεκτική, δυνατή, στεγνή, θερμή, λαμπερή, τραχιά και διεισδυτική. Το νερό αντιπροσωπεύει τα χαρακτηριστικά του Γιν: μαλακό, κενό, υγρό, κρύο, σκοτεινό, αδύναμο, παθητικό, δεκτικό, ευαίσθητο και μυστηριώδες. 

Προς το τέλος της κινέζικης δυναστείας Τανγκ, τον 6ο αι. μ.Χ., πολλές πέτρες δύναμης και τοπία Μπονσάι  σε μικρογραφία, στάλθηκαν ως αυτοκρατορικά δώρα στην γιαπωνέζικη Αυλή. Από τότε η τέχνη του Σουικέκι ρίζωσε και αναπτύχθηκε στην Ιαπωνία, όπου μέχρι και σήμερα εξακολουθεί να είναι πολύ δημοφιλής. 

Εξαιρετική ακμή είχε κατά τη διάρκεια της περιόδου Καμακούρα (1183-1333), τότε που την εξουσία ασκούσε η κάστα των Σαμουράι. Σ’ αυτήν την περίοδο της γιαπωνέζικης ιστορίας, το Σουισέκι, όπως και η Ικεμπάνα (τέχνη της διακόσμησης με λουλούδια), το Μπονσάϊ (τέχνη της καλλιέργειας των δένδρων σε μικρογραφία), η τελετή του τσαγιού, η καλλιγραφία, η ζωγραφική, η ποίηση, η λογοτεχνία, η μουσική και η αρχιτεκτονική έφτασαν σε πολύ υψηλά επίπεδα επεξεργασίας και τελειότητας. Ήταν φημισμένες οι συνεστιάσεις διακεκριμένων Σαμουράι στις οποίες, ανάμεσα σε άλλα, ανταγωνίζονταν να φτιάξουν τα καλύτερα ποιήματα που τους ενέπνεαν οι πέτρες Σουισέκι που εκτίθονταν.   

Για τους μοναχούς του βουδισμού Ζεν, και άλλους, οι πέτρες δύναμης χρησιμεύουν  σχεδόν ως ιερά αντικείμενα διαλογισμού και ενατένισης. Διαλογιζόμενος κανείς πάνω σ’ ένα Σουϊσέκι, μπορεί να κατανοήσει την ουσία, το είναι της πέτρας, την ουσία του βουνού ή του ζώου ή οτιδήποτε υπαινίσσεται, αλλά και την ουσία του υπόλοιπου σύμπαντος. Το να νιώθει κανείς αυτήν την ουσία, το να γίνει ένα με το εσωτερικό είναι της πέτρας, αυτό σημαίνει «φώτιση». Με αυτόν τον τρόπο, είναι δυνατόν να πάρει από την πέτρα τη δύναμη που κρύβει, μια ομορφιά και μια σοφία συσσωρευμένες επί εκατομμύρια χρόνια.    

ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΑΙ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ

Το μέγεθος ενός Σουισέκι ορίζεται πολύ απλά: η πέτρα πρέπει να είναι μεγαλύτερη από ένα κρεμαστό κόσμημα, αλλά όχι τόσο βαριά που να μην μπορεί να τη σηκώσει ένας άνθρωπος με κανονική δύναμη. Αν είναι μεγαλύτερη, τότε θεωρείται πέτρα κήπου.

Εκτός από τις αισθητικές ιδιότητες, σημαντικό θετικό χαρακτηριστικό είναι η σκληρότητα της πέτρας. Οι μαλακές και ελαφριές πέτρες, ηφαιστειακής ή ιζηματογενούς προέλευσης, δεν χρησιμοποιούνται συνήθως, εκτός από εξαιρετικές περιπτώσεις.

Πότε μια πέτρα κάνει για Σουισέκι; Μια απλή απάντηση μας λέει: όταν έχει κάποια δύναμη. Βέβαια αυτό, δεν μας λέει πολλά, γιατί πώς εκφράζεται η δύναμη σε μια πέτρα;

Παραδοσιακά, και πέρα από την προσωπική εκτίμηση και βίωμα του καθενός που βρίσκει και διαλέγει μια πέτρα, γίνεται λόγος για 7 κύριες αισθητικές ιδιότητες. Τρεις, ας πούμε, αντικειμενικές και άλλες τέσσερις υποκειμενικές, οι εξής: δύναμη υποβολής, απαλά χρώματα και ισορροπία, είναι οι τρεις πρώτες και wabi, sabi, shibui και yugen οι υπόλοιπες, οι οποίες είναι γιαπωνέζικες έννοιες που δεν έχουν αντίστοιχες λέξεις για μετάφραση στις δυτικές γλώσσες και δεν μπορούν να οριστούν με ακρίβεια. Θα τις επεξηγήσουμε όμως εν συνεχεία.

Στην πράξη, και αφού έχουμε βρει μια υποψήφια πέτρα με το κατάλληλο μέγεθος και σκληρότητα, αυτό που θα μας απασχολήσει τώρα είναι οι αισθητικές ιδιότητες που προσδιορίζουν τη δύναμή της, κι έτσι μπορούμε να αναρωτηθούμε: έχει η πέτρα κάποια ενδιαφέρουσα πατίνα, επιφάνεια, σχέδια ή χρώμα; Το σχήμα είναι ισορροπημένο και αρμονικό; Μας υποβάλλει το σχήμα ενός βουνού, ενός νησιού, ενός ζώου ή ενός αντικειμένου που συσχετίζεται με τη Φύση; Έχει φανερά ελαττώματα ή ρωγμές στη δομή της; Τι συναισθήματα ξυπνάει; Μας υποβάλλει αισθήματα γαλήνης και ηρεμίας ή αντίθετα, ανησυχίας και φόβου;.

Η απάντηση σ’ αυτές και άλλες παρόμοιες ερωτήσεις μπορούν να δώσουν τις κατάλληλες πληροφορίες για να βρούμε αν το υποψήφιο Σουισέκι διαθέτει τις απαραίτητες αισθητικές ιδιότητες που μόλις αναφέραμε. Ας τις δούμε πιο αναλυτικά. 

1.- Η Δύναμη υποβολής

Η ομορφιά και η δύναμη ενός Σουισέκι προέρχονται, εν μέρει, από τη δυνατότητα που έχει να μας φέρει στο νου μια φυσική σκηνή, τοπίο ή αντικείμενο, να ερεθίζει τη φαντασία μας και να ενεργοποιεί συναισθήματα. 

Οι δυνατότητες υποβολής ενός καλού Σουισέκι είναι σχεδόν απεριόριστες. Η πέτρα μπορεί να μεταφέρει αυτόν που την παρατηρεί σε μια μοναχική καλύβα δίπλα στη θάλασσα, σ’ ένα βουνό σκεπασμένο από χιόνια, σε τραχείς γκρεμούς σαρωμένους από τους ανέμους, σε έρημα νησιά… ή να δει ένα λουλούδι αιώνια παγωμένο στην πέτρα. Πολλές φορές τα Σουισέκι έχουν ονόματα που εκφράζουν τις ιδιότητες που η πέτρα μας υποβάλλει.

Συχνά, και παραδόξως, όσο πιο απλή είναι η πέτρα τόσο μεγαλύτερος είναι ο πλούτος των εκφραστικών της δυνατοτήτων. Οι καλύτερες πέτρες δύναμης συλλαμβάνουν την ουσία ενός φυσικού αντικειμένου ή τοπίου με πολύ απλά και ελάχιστα χαρακτηριστικά. Εκφράζοντας πολλά με λίγα, ενεργοποιούν τη φαντασία και γονιμοποιούν τη σκέψη.   

2.- Τα απαλά χρώματα

Το χρώμα είναι ένα ζωτικό στοιχείο στη δύναμη μιας πέτρας. Μπορεί να θυμίζει την πρώτη πρασινάδα των τρυφερών βλαστών της άνοιξης, το κρυστάλλινο γαλάζιο ενός ανοιχτού ουρανού, τις ερυθρές και κιτρινωπές αποχρώσεις των φύλλων του φθινοπώρου, το απαλό γκρι ενός ομιχλώδους βουνού, τη ρόδινη χροιά μιας δύσης του ήλιου πάνω σ’ έναν παγετώνα ή το πιτσιλωτό δέρμα ενός ζώου.

Τα πιο παραδοσιακά χρώματα των Σουισέκι είναι απαλά και σκιερά. Οι πέτρες με βαθιά, αν και απαλά χρώματα, ειδικά το μαύρο, το πράσινο, την ώχρα, το μπλε και το κόκκινο προτιμούνται σε σχέση με τα ανοιχτά χρώματα. Τα κρύσταλλα και οι εντελώς λευκές πέτρες θεωρούνται ότι έχουν μόνο μια επιφανειακή γοητεία, χωρίς χαρακτήρα και βάθος.

Τα ισχυρότερα Σουισέκι είναι εκείνα που έχουν ένα λεπτό μείγμα χρωμάτων, το ένα πάνω στο άλλο, σαν να αναδύονται από τα βάθη της πέτρας, φωτισμένα από κάποια κρυφή φωτεινή πηγή. Για να τονίζονται, είναι καλό να ποτίζονται συχνά, ακόμα και να τα χαϊδεύουμε, να τα τρίβουμε με τα χέρια, σαν το λυχνάρι του Αλαντίν, μεταβιβάζοντας έτσι το λίπος και την ενέργεια της επιδερμίδας στην επιφάνεια της πέτρας.     

3.- Η Ισορροπία

Είναι κι αυτό ένα πολύ σημαντικό στοιχείο για το αισθητικό ενδιαφέρον, την ομορφιά και τη δύναμη μιας πέτρας. Όταν κρίνουμε μια πέτρα, πρέπει να την κοιτάξουμε καλά από τις έξι κύριες οπτικές γωνίες της: από μπροστά (έχει μεγάλη σημασία να καθορίσουμε σωστά το μέτωπο παρατήρησης, που θα είναι το πιο ενδιαφέρον και ελκυστικό μέρος της πέτρας), από πίσω, από δεξιά, από αριστερά, από πάνω και τέλος από κάτω, αναζητώντας μη συμμετρικά στοιχεία, ακανόνιστα, μη επαναλαμβανόμενα και σε έντονο κοντράστ, αλλά σε αρμονική ισορροπία. 

Η ισορροπία επιτυγχάνεται με τη δυναμική ισοστάθμιση και αλληλένδετη σχέση μεταξύ διαφόρων αντίθετων αλλά και συμπληρωματικών χαρακτηριστικών της πέτρας, όπως για παράδειγμα: 

Ευθύτητα / καμπυλότητα σκληρότητα / απαλότητα 

Καθετότητα / οριζοντίωση  μεγάλο / μικρό

Σκοτεινότητα /φωτεινότητα  κίνηση / στατικότητα 

Κυρτότητα / κοιλότητα μακρύ / κοντό 

Τραχύτητα / απαλότητα  

Η ποιότητα ενός Σουισέκι προσδιορίζεται, εν μέρει τουλάχιστον, από τις απαντήσεις σε ερωτήσεις όπως: 

Συνδυάζονται τα στοιχεία ώστε να σχηματίζουν μια στέρεα και καλά θεμελιωμένη πέτρα; Συνδυάζονται αρμονικά τα διάφορα μέρη της; 

Υπάρχει κάποιο τριγωνικό ακανόνιστο σχήμα; (δίδεται σημασία στις ακανόνιστες τριγωνικές μορφές).

Υπάρχει ποικιλία στην υφή της πέτρας και στο μέγεθος και σχήμα των «βουνοκορφών» της; (προτιμούνται σε μόνο αριθμό αν υπάρχουν πάνω από δύο).

Υπάρχει ευχάριστη ισορροπία ανάμεσα στις κάθετες και τις οριζόντιες μορφές;

Αν η πέτρα δεν είναι ισορροπημένη, τα διάφορα αυτά στοιχεία θα συγκρούονται μεταξύ τους δημιουργώντας ένα αίσθημα αταξίας και αστάθειας. Μια αληθινή πέτρα δύναμης συνδυάζει τις διάφορες αντιθέσεις και ασυμμετρίες με τρόπο ώστε να αποτελεί ένα αρμονικό, ολοκληρωμένο και σταθερό σύνολο. 

4.- Wabi

Η κάθε μια από αυτές της λέξεις εμπεριέχει γιαπωνέζικες αισθητικές έννοιες πολύ περίπλοκες και αφηρημένες. Αντιπροσωπεύουν μια ειδική, αν και αόριστη, ψυχολογική και πνευματική κατάσταση, την οποία νιώθει ο θεατής καθώς βρίσκεται μπροστά και παρατηρεί ένα Σουισέκι. 

Wabi μπορεί να σημαίνει μελαγχολικό, μοναχικό, απομονωμένο, ήρεμο, ταπεινό, ερημωμένο, φτωχό, γαλήνιο… Είναι ένα υποκειμενικό συναίσθημα που μεταφορικά συνδέεται, ας πούμε, με την εικόνα μιας φτωχής καλύβας ψαρά εγκαταλειμμένη σε μια ακρογιαλιά, σαρωμένη από την αύρα σε μια γκρίζα και ανεμοδαρμένη μέρα.  

5.- Sabi

Αυτή η έννοια μπορεί να σημαίνει παλιό, γερασμένο, αρχαίο, απαλό, ήρεμο, ώριμο και εποχιακό, καθώς και μοναχικό, μελαγχολικό ή έρημο και απομονωμένο. Η πατίνα, η υφή και άλλα σημάδια ηλικίας δείχνουν την παρουσία του. 

6.- Shibui

Μπορεί να σημαίνει κομψό, ευγενικό, ήρεμο, ασήμαντο, εσωστρεφές, λεπτεπίλεπτο, περιποιημένο. Η πιο κατάλληλη εικόνα που δείχνει αυτήν την έννοια είναι η γαλήνια και ταπεινόφρων τελετή του τσαγιού.

7.- Yugen

Μπορεί να σημαίνει σκοτεινό, σκούρο, μυστηριώδες, βαθύ, αβέβαιο, αινιγματικό και λεπτό. Η κλασική εικόνα που μεταφέρει αυτήν την έννοια είναι της σελήνης που λάμπει πίσω από τα σύννεφα ή η πρωινή ομίχλη που μισοσκεπάζει ένα βουνίσιο τοπίο. 

Για πολλούς ειδικούς, ο καλύτερος τρόπος να περιγραφούν αυτές οι έννοιες είναι μέσα από την ποίηση τύπου Ζεν, και πιο συγκεκριμένα τα ποιήματα Haiku, όπως το παρακάτω. 

Κελαηδά ένα πουλί

Η ηρεμία του βουνού γίνεται πιο βαθιά

Ένας πέλεκυς τιτιβίζει

Η ηρεμία του βουνού μεγαλώνει.

- Ανώνυμο, παλιό κινέζικο ποίημα Ζεν -

Οι ιδιότητες των Wabi, Sabi, Shibui kai Yugen εκδηλώνονται πιο ξεκάθαρα σε πέτρες που έχουν αντέξει αιώνες εκτεθειμένες στα στοιχεία της φύσης, τη διάβρωση, τις θερμικές αντιδιαστολές, το δάρσιμο των ανέμων, της άμμου, του πάγου, του νερού…

Παρόλα αυτά, η ομορφιά και η δύναμη ενός Σουισέκι συνήθως κρύβονται ταπεινά κάτω από την επιφάνεια και περιμένουν υπομονετικά να τις ανακαλύψει ένα ευαίσθητο και έμπειρο μάτι. Είναι μια ολόκληρη τέχνη το να ξέρει κανείς να παρατηρεί τις πέτρες και ακόμα πιο δύσκολο να ανακαλύψει τη δύναμη και την ομορφιά που κρύβουν.

Για να τελειώσουμε, πρέπει να αναφέρουμε ότι οι συλλέκτες των Σουισέκι έχουν καθιερώσει μερικά συστήματα ταξινόμησής τους. Περιλαμβάνουν ομαδοποιήσεις με βάση το σχήμα, το χρώμα ή τα επιφανειακά σχέδια τους. 

Έτσι για παράδειγμα, η ταξινόμηση με βάση το σχήμα περιλαμβάνει, ανάμεσα σε άλλες, τις εξής υποομάδες: τις πέτρες-βουνό, τις πέτρες-νησί, τις πέτρες με καταρράκτη, τις πέτρες-οροπέδιο, τις πέτρες-ακτή, τις πέτρες-λίμνη, τις πέτρες σε σχήμα γέφυρας, πέτρες-σπήλαιο, τις πέτρες σε σχήματα μυθικών ζώων, δράκων, κλπ., τις πέτρες σε σχήμα σπιτιού, τις πέτρες με ανθρώπινα σχήματα, ανθρώπινα όργανα ή μέρη του σώματος, κλπ. 

Η ταξινόμηση με βάση τα χρώματα διακρίνει μαύρες, κόκκινες, γαλάζιες ή μπλε, πορφυρές, κίτρινες και  πεντάχρωμες πέτρες, που παραδοσιακά αποτελούνται από ένα βασικό μείγμα από κόκκινο, κίτρινο και πράσινο, αλλά και με λίγο γκρι, γαλάζιο, μαύρο, πορφυρό ή άσπρο.

Τέλος, τα Σουισέκι μπορούν επίσης να ταξινομούνται με βάση τα σχέδια που έχουν στην επιφάνειά τους. Παραδοσιακά, προτιμούνται σχέδια που έχουν στενή σχέση με τη φύση. Βέβαια, ένα ελκυστικό επιφανειακό σχέδιο, όπως και το χρώμα, δεν αποτελεί από μόνο του ένα Σουισέκι. Η πέτρα δύναμης πρέπει να είναι υποβλητική και να πληρεί και άλλες αισθητικές απαιτήσεις που ήδη αναφέραμε.

Οι πιο σημαντικές κατηγορίες των πετρών με σχέδια είναι: οι πέτρες με σχέδια λουλουδιών, οι πέτρες με σχέδια καρπών, οι πέτρες με σχέδια φύλλων, με σχέδια της σελήνης ή του Ήλιου ή με σχέδια αστεριών, οι πέτρες με μετεωρολογικά σχέδια (βροχής, χιονιού, κεραυνού, κλπ.), με σχέδια γραμμών τίγρης, με σχέδια φιδιού, με σχέδια διχτυού, κ.λ.π.  

Σημαντικότατος είναι και ο τρόπος με τον οποίο εκτίθεται ένα Σουισέκι. Τόσο ως προς το βάθρο ή τη βάση που θα το στηρίζει, όσο και ως προς το χώρο ή το περιβάλλον στο οποίο θα εκτίθεται. Ο καλύτερος συνδυασμός είναι σε μια ξύλινη βάση μαζί μ’ ένα δένδρο Μπονσάι σε χαμηλά ξύλινα τραπεζάκια, σε διαφορετικό ύψος, κάτω από έναν πίνακα ζωγραφικής (Τοκονάμα). 

Ας μην ξεχνάμε ότι μια πέτρα δύναμης είναι η κατοικία, ο φορέας κάποιας χιλιόχρονης ενέργειας, είναι, κατά κάποιο τρόπο, μια «ζωντανή» πέτρα που, αφού την πήραμε από το φυσικό και οικείο περιβάλλον της, οφείλουμε να της προσφέρουμε έναν εξίσου ικανοποιητικό ή και καλύτερο ακόμα νέο τόπο διαμονής. Μόνο έτσι θα μπορούμε να ωφεληθούμε, αισθητικά και πνευματικά, από τη θέα της και τη συντροφιά της.

Πηγή: nea-acropoli-athens.gr