Tuesday 21 January 2014

Άρθρο: Η Πορεία του Ήρωα στα Μονοπάτια της 7ης Τέχνης

Φιλόσοφοι, καλλιτέχνες και δάσκαλοι όλων των εποχών μίλησαν για ήρωες, έπλασαν τραγούδια, εικόνες, ιστορίες, μύθους, για να εμπνεύσουν τους ανθρώπους να ακολουθήσουν τα μονοπάτια που άνοιξαν εκείνοι, για να γίνουν περισσότερα από όσα ήταν, πιο φωτεινοί, πιο ελεύθεροι..

Υπάρχουν σήμερα πολλοί νοσταλγοί του χθες, των παλιών εποχών, όταν ο ηρωισμός ήταν πιο προσιτός, πιο φανερός, πιο ένδοξος. Εποχών με ιδανικά και αξίες, με μύθους που διηγούνταν στους ανθρώπους πώς έζησαν οι ήρωες και πώς αυτοί πρέπει να ζήσουν για να τους μοιάσουν. Είναι αλήθεια πως εκείνη η εποχή έχει περάσει; Κι αλήθεια, πόσο μπορούμε να νιώσουμε ότι ο δρόμος του ήρωα δεν ήταν ποτέ προσιτός και όχι πάντα ένδοξος; Κι ακόμα περισσότερο, έχουν χαθεί εκείνοι οι μύθοι;



«Μην πετάξεις τους ήρωες από την ψυχή σου. Κράτα ιερή την πιο υψηλή ελπίδα σου» 
Nietzsche


Ο Yung, o Nietzsche και ο Campbell θα συμφωνούσαν ίσως μαζί μας, αν τολμούσαμε να μιλήσουμε για τους κύκλους των χρόνων και για την αιώνια επιστροφή των αρχετύπων. Και ίσως να συμφωνούσαν ακόμη περισσότερο αν λέγαμε ότι οι μύθοι δεν μπορούν να χαθούν, επειδή είναι παρμένοι από την ίδια και απαράλλαχτη φύση του ανθρώπου, την εσωτερική του περιπέτεια και μάχη, που της δίνει μορφή και εικόνες για να μπορέσει να την καταλάβει. Έτσι και σήμερα υπάρχουν οι ήρωες και οι μύθοι τους. Μόνο που εκφράζονται διαφορετικά, με άλλα μέσα και άλλα λόγια, αλλά με ίδια ουσία και ίδιο μήνυμα.

Διαπιστώνουμε ότι σύγχρονα μέσα της εποχής μας -τηλεόραση, υπολογιστές, cd, κινηματογράφος- έχουν φέρει τους ανθρώπους και τις κουλτούρες όλου του κόσμου σε επαφή είτε για να ελεγχθούν καλύτερα είτε για να ανταλλάξουν τις πληγές και τα νέα τους είτε για ένα σωρό άλλους λόγους. Δόθηκε όμως και μια μοναδική ευκαιρία: να ανταλλάξουν και να εξαπλώσουν οι άνθρωποι το φως τους, τις εμπειρίες τους, τη γνώση τους και ό,τι κοινό τους εμπνέει. Μέσα σε αυτό το κλίμα γεννήθηκε στον 20ο αιώνα ο κινηματογράφος, η 7η τέχνη, όπου μέσα από θέατρο, εικόνες, λόγια και μουσική οι άνθρωποι συγκεντρώνονται ξανά, για να αφηγηθούν ή να ακούσουν τις «ιστορίες» τους, ίσως πιο απρόσωπα αλλά ταυτόχρονα πιο οικουμενικά. Λέγεται ότι οι ήρωες ενός πολιτισμού φανερώνουν τον χαρακτήρα, την πνευματικότητα και τα πρότυπά του.

Υπάρχουν στον κινηματογράφο ιστορίες για ήρωες; Και πόσο εμπνέουν τους ανθρώπους; Η ερώτηση φαντάζει εύκολη και αφελής, καθώς κάθε πρωταγωνιστής μιας ταινίας είναι ο ήρωάς της. Σίγουρα. Όμως υπάρχουν με εκείνη την παλιά έννοια, του κοινού ανθρώπου με τις μεγάλες δυνατότητες, που ξεπερνάει συνεχώς τον εαυτό του, το φόβο του, που αψηφά το σκοτάδι του εξωτερικού και του εσωτερικού του κόσμου και πολεμάει με τέρατα μέχρι την τελική του νίκη; Με την έννοια εκείνη των παλιών μύθων που παραδειγμάτιζαν τους ανθρώπους;

Αν κάναμε την «εύκολη» ερώτηση «ποιος είναι ο αγαπημένος σου ήρωας;» σε ένα παιδί, ίσως θα θέλαμε να ακούσουμε να μας απαντάει για τον Θησέα ή τον Αρτζούνα. Αλλά όπως η ιστορία δεν διδάσκεται πλέον μέσα από μαυροπίνακες μα μέσα από οθόνες, έτσι και η απάντηση που μάλλον θα παίρναμε θα ήταν πως θέλει να μοιάσει σε έναν από αυτούς τους μικρούς ήρωες ή τους υπερήρωες, που ο σύγχρονος πολιτισμός με τα δικά του μέσα του προβάλλει: τον Superman, τον Batman ή ακόμα τον Braveheart ή τον Frodo.

Πόσο μοιάζουν και πόσο διαφέρουν οι ήρωες αυτοί από τους παλιούς; Ίσως οι εμπνευστές τους να μην είναι οι αρχαίοι σοφοί, μα είναι ίδιοι με τους αλλοτινούς ήρωες, μέσα από την ίδια ανάγκη του ανθρώπου να τους βρει.

Ναι, ο κινηματογράφος βρίθει από τέτοιους ήρωες μέσα από δημιουργίες που κατηγοριοποιούνται ως «ταινίες φαντασίας», «επικές», «περιπέτειες» κ.ά.

Έχουμε αναφέρει ξανά ότι, ειδικά τα τελευταία είκοσι, δύσκολα για τον καιρό μας, χρόνια, το επικό, το μαγικό, η περιπέτεια έχουν επιστρέψει στον κινηματογράφο, ανταποκρινόμενα στις ανάγκες ενός κοινού που πιθανόν να διψά για τη φυγή από το δεδομένο κόσμο ή για την εύρεση μιας νέας διεξόδου τόσο για τον κόσμο όσο και για τον εαυτό του.

Στο πλαίσιο λοιπόν κάποιων ταινιών που μαγνήτισαν το κινηματογραφικό κοινό τα τελευταία χρόνια και συνδυάζουν το φαντασιακό με το επικό στοιχείο, θα επιχειρήσουμε να δούμε τα χαρακτηριστικά του ήρωα όπως εμφανίζονται -ή επανεμφανίζονται- μέσα από τους χαρακτήρες των ηρώων τους. Οι ταινίες που θα εξεταστούν ενδεικτικά είναι «The Lord of the Rings», «Matrix», «Harry Potter» και «Avatar». Όλες μοιράζονται κοινά στοιχεία, αλλά τα πιο χαρακτηριστικά είναι αυτά που απαντώνται σύμφωνα με τη σύγχρονη αφηγηματολογία:

1. Ο ήρωας ξεκινά χωρίς συνείδηση της δύναμής του, για να πετύχει ένα σκοπό, να φέρει εις πέρας μια αποστολή, να κατακτήσει μια πόλη ή μια σύντροφο, να λυτρώσει τον εαυτό του και τους άλλους από τον πόνο. Αυτό το καταφέρνει μέσα από μια επώδυνη σειρά δοκιμασιών που τον μεταλλάσουν ολοκληρωτικά από απλό άνθρωπο σε ήρωα.

2. Ο ήρωας έχει πάντα συμμάχους, που του θυμίζουν το σκοπό του κατά τις στιγμές της αδυναμίας και του δείχνουν το δρόμο. Συνήθως αυτοί είναι τριών ειδών:

   α. σύντροφοι πορείας, που περνούν τις δικές τους δοκιμασίες μαζί του.

   β. ο δάσκαλός του, που του δείχνει τον πραγματικό του εαυτό και τις δυνάμεις του.

   γ. μια σύντροφος-ντάμα, που του θυμίζει όλα αυτά για τα οποία αξίζει να παλέψει, που τον εμπνέει      και που κάποτε φτάνει στο σημείο να ταυτιστεί με την ίδια την ψυχή του.



«Ακόμα και αυτός που νομίζει ότι είναι ο πιο αδύναμος έχει τη δύναμη να αλλάξει την πορεία του κόσμου»  -  Tolkien


Ο Άρχοντας των Δακτυλιδιών είναι ένας κατεξοχήν κόσμος ηρώων. Αυτό που είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι ότι, αν και κεντρικοί ήρωες είναι ο Frodo και ο Aragorn, καθένας από τους χαρακτήρες δίνει την προσωπική του εσωτερική και εξωτερική μάχη ενάντια στην αδυναμία, για να κατακτήσει τη δική του αρετή και το δικό του πεπρωμένο καθώς μόνο με τις ενωμένες κατακτήσεις όλων επέρχεται η συνολική ισορροπία.


Βλέπουμε έτσι:

- Στο Frodo τη νίκη της βούλησης-αγνότητας πάνω στην αδυναμία και τη διαφθορά.

- Στον Aragorn τη νίκη της πίστης και της ανδρείας ενάντια στη μοιρολατρία και την ενοχή. Χαρακτηριστική δοκιμασία του η κάθοδος στους νεκρούς.

- Στον Gandalf και την Galandriel τη νίκη της ορθής χρήσης της σοφίας και της δύναμης για το κοινό καλό ενάντια στο ένστικτο της εξουσίας. Αυτά είναι ιδιαίτερα εμφανή στη δοκιμασία της Galandriel με το δαχτυλίδι και στη νίκη του Gandalf ενάντια στο δαίμονα Balrog με το μυητικό θάνατο, τη μετάλλαξη από Γκρίζο σε Λευκό Μάγο και την ήττα του Saruman, του διεφθαρμένου Κυρίου της Φωτιάς.

- Στην Arwen τη νίκη της αγάπης ενάντια στην αποθάρρυνση και την εγκατάλειψη.

- Στο Sam τη νίκη της φιλίας και της αφοσίωσης ενάντια στην δειλία.

- Στους Merry και Pipin την αποποίηση της παιδικής ανεμελιάς μπρος στην κατάκτηση της ωριμότητας και της ηρωικής ευθύνης.

- Στους Legolas και Gimly τη σταδιακή μεταμόρφωση της διχόνοιας και του διχασμού σε αλληλοσεβασμό και συναγωνισμό.

- Στο Theoden την επανάκτηση του χαμένου ηγετικού του εαυτού και της εμπιστοσύνης στους ανθρώπους.

- Στην Eowin και το Faramir τη νίκη πάνω στην εξωτερική απόρριψη βρίσκοντας το δικό τους δρόμο ως πολεμιστές.

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο σύμπαν του Tolkien όλα αποκτούν φωνή και πρόσωπο, κι έτσι βλέπουμε επίσης τους αντιήρωες, τις σκοτεινές όψεις των ηρώων, μπροστά μας:

Το Γκόλουμ απέναντι στο Frodo, το Saruman απέναντι στον Gandalf, τον Boromir απέναντι στο Faramir, τον Denethor απέναντι στο Theoden. Ακόμη, τους Orc απέναντι στα Ξωτικά και τους Ent και κυρίως τις σκιές του Aragorn, τους Nazgul και τους νεκρούς πολεμιστές, που μόνο η βούληση του Βασιλιά ενσαρκωμένη στο σπαθί του μπορεί να λυτρώσει. Με τρόπο μοιραίο λοιπόν, όπως ο Κρίσνα κάποτε είπε στον Αρτζούνα, όλοι αυτοί οι αντίπαλοι χάνονται, μαζί τους και το δαχτυλίδι, η σκιά και η δύναμη του Sauron του Σκοτεινού που υπάρχει μέσα στον καθένα.

«Οι ήρωες προχωρούν στα σκοτεινά» 
 Γ. Σεφέρης


Η αρχική δοκιμασία: η επιλογή

Το μοτίβο της αρχικής αδυναμίας είναι χαρακτηριστικό στις ηρωικές ταινίες. Σύμφωνα με τον αφηγηματολόγο Greimas υπάρχει η λεγόμενη «δοκιμασία χαρακτηρισμού», αυτή κατά την οποία τίθεται στο χαρακτήρα η επιλογή ανάμεσα στην ασφάλεια της συμβιβασμένης ζωής του και στην περιπέτεια.

Αυτό είναι χαρακτηριστικό στις ταινίες που εξετάζουμε.

- Βλέπουμε το Nio να επιλέγει το κόκκινο ή το μπλε χάπι και το δρόμο του απελευθερωμένου δεσμώτη, των λίγων μαχητών του Matrix.      

 (Δες εδώ τις Ταινίες Μάτριξ ένα, δύο και τρία !!)

- Τον Jake-Avatar να τάσσεται, μαζί με τον παραδοσιακό λαό των Naavi, εναντίον των αξιών που αντιπροσωπεύει ο δικός του «εκμεταλλευτής» κόσμος.

- Το Harry Potter, στις πρώτες του αναμετρήσεις με το κακό, να δέχεται τη μετατροπή του από αφελές παιδί σε ένα Λευκό Μάγο.



«Άντεξε, δεν είσαι μόνος σου» 
J.A.Livraga


Οι σύντροφοι στη μάχη: ο Δάσκαλος και η Ντάμα

Όπως είπαμε ο ήρωας είναι στην αρχή ένας απλός άνθρωπος, που καλείται να αντιμετωπίσει μια αποστολή, η οποία όμως συχνά ξεπερνάει τις προσδοκίες και τις δεδομένες ικανότητές του. Ωστόσο η αλήθεια είναι ότι ποτέ δεν είναι μόνος του. Καθορίζεται και ανακαλύπτει τον εαυτό του μέσα από την αλληλεπίδραση με τους συντρόφους του και όσους, μέσα από διαφορετικούς ρόλους, τον στηρίζουν. Έτσι ο Nio έχει τους συναγωνιστές του, το ίδιο και o Frodo και ο Aragorn, και ακόμη περισσότερο ο Harry.

Ένας καθοριστικός παράγοντας διαμόρφωσης του ήρωα στις ηρωικές ιστορίες είναι πάντα ο οδηγός του, ένας δάσκαλος πορείας που του μεταδίδει δυνάμεις αλλά κυρίως αρετή. Η σχέση του ήρωα με το δάσκαλό του γίνεται μια σχέση βαθιάς αφοσίωσης που συχνά περιέχει και τον πόνο. Ο δάσκαλος αφυπνίζει και οδηγεί τον ήρωα μέχρι το σημείο όπου θα πρέπει να τα καταφέρει μόνος του. Τότε είναι που ξαναβρίσκει το δάσκαλο, αλλά αυτή τη φορά δάσκαλος και μαθητής είναι ένα, έχουν εισέλθει και οι δύο στο πνεύμα του ήρωα. Το χαρακτήρα αυτό ενσαρκώνουν στο Matrix ο Μορφέας και η Προφήτις για το Nio, στον Άρχοντα των Δακτυλιδιών o Gandalf για το Frodo, στο Harry Potter ο Dumbledore ενώ για τον Jake-Avatar είναι η Netiri.

Στις περισσότερες ηρωικές ιστορίες υπάρχουν δύο δυνάμεις που καθορίζουν τον ήρωα: ο πόλεμος-θάνατος και η αγάπη-αφοσίωση. Αν για το πρώτο ο αντίμαχος είναι πάντα εκεί για να το θυμίζει, τον άξονα του φωτός συχνά καθορίζει μια άλλη δύναμη, που συχνά προσωποποιείται σε μια σύντροφο, πλασμένη στο πρότυπο των νταμών των ιπποτικών ιστοριών. Με τη σοφία, τη γενναιότητα και την αγάπη της, η ντάμα προσφέρει στον ήρωα πίστη στον εαυτό του και στον αγώνα του. Είναι αυτή που του θυμίζει τη ζωή και τις αξίες της και συμβολίζει όλα αυτά για τα οποία αξίζει να παλέψει κανείς. Σε τελικό επίπεδο, όπως και στην περίπτωση του δασκάλου, είναι η ίδια του η ψυχή, η φωνή της σιγής, ο φωτεινός του εαυτός.

Αυτό το ρόλο παίζουν στις ταινίες που εξετάζουμε η Arwen για τον Aragorn, η Trinity (Τριάδα) για το Nio και ξανά η Netiri για τον Jake.




«Αν ένας πολεμιστής νικήσει στη μάχη χίλιους αντιπάλους και ένας άλλος νικήσει τον εαυτό του, εκείνος είναι ο μεγαλύτερος πολεμιστής» 
Βούδας


Η τελική δοκιμασία

Στις ηρωικές ιστορίες η κύρια δοκιμασία του ήρωα, η τελική μάχη του ενάντια στο σκοτάδι, μετατρέπεται σε μια μοναχική μάχη ενάντια στον ίδιο του τον εαυτό, στο φόβο και τη μοναξιά, στη δειλία και τον πόνο. Γίνεται ένας θυσιασμένος για τον κοινό αγώνα και μέσα από τη μάχη του σκοτώνει και ξαναγεννά τον εαυτό του.


Αυτό φαίνεται ιδιαίτερα στην ταινία Avatar, που με το δικό της «virtual» τρόπο φέρνει στο προσκήνιο μια σύγκρουση επαναλαμβανόμενη στην ιστορία, της παράδοσης και της φύσης απέναντι στην ανθρώπινη απληστία, την αλαζονεία και τη βία. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο τίτλος της ταινίας προέρχεται από την αρχαία σανσκριτική λέξη, η οποία μπορεί να ερμηνευτεί ως απεσταλμένος. Έτσι έχουμε τον Jake, έναν άνθρωπο του «νέου κόσμου», να υπερασπίζεται τις παραδοσιακές αξίες του πλανήτη Πανδώρα.
Την ίδια μάχη της ανθρωπιάς ενάντια στη μηχανή και στην απώλεια της ελευθερίας και της ταυτότητας δίνει και ο Nio ενάντια στον πράκτορα Smith. Είναι συγκλονιστικό ότι σε αυτή την τελική μάχη ο ήρωας, που έχει μάθει να μετουσιώνει τη δύναμή του μέσα στο σύστημα του Matrix, συνειδητοποιεί ότι η τελική μορφή που θα πάρει θα είναι αυτή του ίδιου του Smith. Η απόλυτη ταύτισή του με τη μηχανή θα τον καταστήσει ικανό να τη διαλύσει.

Παρόμοια δοκιμασία είναι και αυτή του Harry Potter. Όπως ο Nio, έτσι και ο Harry μαθαίνει να χρησιμοποιεί τις δυνάμεις του, τη δική του μαγεία μέσα από μια μακρόχρονη πορεία και έτσι ξεπερνά όλα τα εμπόδια. Αυτό όμως που τον δικαιώνει στο τέλος δεν είναι οι ικανότητές του αλλά η ίδια η ποιότητα της ψυχής του που έχει εξαγνιστεί. Έχει καταλάβει την πραγματική ισχύ της υπηρεσίας, της γνώσης και εν τέλει της αγάπης και της αυτοθυσίας μπροστά στο φόβο, την αλαζονεία και τη μοναξιά του Voldemort, του οποίου η μέγιστη δύναμη και ζωή αντλείται από τον ίδιο το Harry. Έτσι αντιμετωπίζει αυτόν και τον ίδιο του τον αφανισμό με τον τρόπο του ήρωα.

Βλέπουμε λοιπόν ότι πάντοτε οι μύθοι και ο δρόμος των ηρώων βρίσκουν τον τρόπο να ενσαρκώνονται και να τραγουδούν στους ανθρώπους τον ύμνο της ίδιας της ψυχής τους, αυτόν που ίσως στο μέλλον θα έχει για στίχους τα λόγια του Joseph Campbell:

«Ο λαβύρινθος είναι γνωστός. Έχουμε μονάχα να ακολουθήσουμε το νήμα του δρόμου του ήρωα. Και εκεί που νομίζαμε ότι θα βρούμε τον εξευτελισμό, θα βρούμε το Θεό. Και εκεί που νομίζαμε ότι θα σκοτώσουμε έναν άλλον, θα σκοτώσουμε τον εαυτό μας. Και εκεί που νομίζαμε ότι ταξιδεύουμε στον κόσμο, θα ταξιδέψουμε ως το κέντρο της ίδιας μας της ύπαρξης. Και εκεί που νομίζαμε ότι θα είμαστε μόνοι, θα είμαστε με ολόκληρο τον κόσμο».


Πηγή: nea-acropoli-athens.gr



ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ:


 Άρθρο: Χαρι Πόττερ - Ο Θεός Ήλιος νικητής του σκοταδιού



Κοινωνικά Δίκτυα

Related Posts Plugin for WordPress, Blogger...