Βυζαντινή περίοδος (1-9ος αιώνας μ.Χ. περίπου).
Η Βυζαντινή
περίοδος φιλοσοφικού στοχασμού είναι τεραστία. Αριθμεί, περίπου τα χίλια έτη
δράσης μέχρι την λεγόμενη Σχολαστική περίοδο της φιλοσοφίας, την οποία θα
αναλύσουμε στην συνέχεια.. Κατά την Βυζαντινή περίοδο(από τον 1ο περίπου μ.Χ.
αιώνα έως περίπου τον 9ο μ.Χ. αιώνα) που πρώτα θα μελετήσουμε, θα γίνει
προφανές πως οι φιλοσοφίες γενικώς, αλλά και ειδικώς οι Περί Ψυχής στοχασμοί,
σχετίζονται άμεσα με την θρησκεία και κυρίως με το Χριστιανικό ρεύμα πίστης. Σε
ολόκληρη την Βυζαντινή περίοδο, υπάρχουν σημαντικοί και πολλοί βέβαια,
εκπρόσωποι θρησκειών που δίδουν τις φιλοσοφίες τους. Στο παρόν πόνημα, θα
περιοριστούμε μόνο στους πιο επιφανείς και πιο συστηματικούς μελετητές του Περί
Ψυχής ζητήματος, όπως αυτοί κατεγράφησαν από την Ιστορία της φιλοσοφίας, ένεκα
της έκτασης του έργου μας.
α) Ιωάννης ο Χρυσόστομος (345-407 μ.Χ περίπου).
Ο Ιωάννης ο
Χρυσόστομος, αποτελεί εκπρόσωπο και θιασώτη της Χριστιανικής θρησκείας. Ο
Ιωάννης κάμει λόγο Περί Ψυχής, όχι όμως έξω από το πλαίσιο της θρησκείας και
θεολογίας του. Αντιλαμβάνεται την Ψυχή με καθαρά θεωρητικό τρόπο: Η ύπαρξη ενός
ανώτατου όντος, του Χριστιανικού θεού, αποτελεί τον δημιουργό των πάντων.
Αποτελεί και τον δημιουργό της Ψυχής. Η Ψυχή στο ταξίδι της στα εγκόσμια,
μακριά αλλά και κοντά από τον Δημιουργό-θεό, δύναται να γνωρίσει πολλά πάθη και
να βιώσει και να πράξει αρνητικές πράξεις, με αποτέλεσμα την οριστική
απομάκρυνση της από τον Δημιουργό της, άρα και την καταστροφή της θειας δύναμης
της. Προς τούτο, ο Ιωάννης θέτει το σκοπό που πρέπει να έχει ο άνθρωπος και
κατ΄ επέκταση και η Ψυχή του: Η ομοίωση με τον θεό. Η ένωση της ανθρώπινης
Ψυχής και του θεού. Η άποψη που υποστηρίζει ο Ιωάννης, έγκειται στον πλαίσιο
πίστης του. Στην θρησκεία του: …΄΄εάν δε εν τω φωτί περιπατωμεν, ως αυτός εστιν
εν τω φωτί, κοινωνίαν έχομεν μετ΄ αλλήλων, και το αιμα του Ιησου Χριστου του
υιου αυτου καθαρίζει ημας από πάσης αμαρτίας…΄΄1. Η ένωση με τον Χριστιανικό
θεό, αποτελεί την τελειότητα των πάντων και την Ψυχική σωτήρια.
β) Γρηγόριος ο Νύσσης (335-394 μ.Χ.).
Ο Γρηγόριος,
παρ΄ ότι θιασώτης του Χριστιανισμού, δεν παρουσιάζεται καθόλου δογματικός,
αντιθέτως έχει πλούσιο στοχασμό και φλόγα αμφιβολίας. Απαντά και δίδει την δική
θεωρία στο Περί Ψυχής ερώτημα, μέσω, κατά του Χριστιανούς, λεγόμενης Ορθόδοξης
Χριστιανικής Ανθρωπολογίας2. Ο Νύσσης, ενδιαφέρεται και στοχάζεται αρχικά για
την …΄΄διαπραγμάτευση του προβλήματος των σχέσεων Γνώσεως-Πίστεως, ενός
προβλήματος που κυριαρχεί σε όλη την χριστιανική φιλοσοφία…΄΄3. Ο Γρηγοριος,
δεν δέχεται παθητικά την σχέση θεού-ανθρώπου. Παρ΄ ότι κατατάσσεται στον
Δογματισμό, αναρωτιέται για τον ίδιο τον άνθρωπο, σε σχέση πάντα με το θειο.
Εδώ έρχεται και το πλαίσιο του Περί Ψυχής στοχασμού του. Ο Γρηγόριος
προσεγγίζει, θα λέγαμε, την Ψυχή με δυο τρόπους. Με θεωρητικό αλλά και με
εμπειρικό.
Θεωρητική
σύλληψη της Ψυχής: Η…΄΄φιλοσοφική του Ανθρωπολογία αποτελεί τη μεγάλη δόξα και
το μέγα κατόρθωμα του Γρηγορίου: ο άνθρωπος, επειδή αποτελείται από σάρκα και
Ψυχή, ανήκει τόσον στο Βασίλειο του πνεύματος όσον και στο Βασίλειο του σώματος
και τα συνδέει και τα δυο σε κόσμο. Όλη η εξέλιξη του ανθρώπου κατευθύνεται από
την Ψυχή, διανεμημένη απ΄ αρχής σε όλο το σώμα. Η ενέργεια, όμως, της Ψυχής
εκδιπλώνεται βαθμιαία με την ανάπτυξη του ανθρώπου. Πρέπει να διακρίνουμε
μεταξύ του ιδεώδους ανθρώπου και εκείνου που ζει στον κόσμο. Εκείνος(ο ιδεώδης
άνθρωπος εννοεί-σημείωση δική μου-) είναι αιώνιος, ο εδώ ατελής(εννοεί αυτόν που
ζει στα εγκόσμια-σημείωση δική μου-) και παροδικός. Εκείνος ενιαίος και
αδιάκριτος (:μη χωρισμένος σε θήλυ και άρρεν), ο εδώ μεμειγμενος και
<<κεχυμένος εις αίσθησιν>>. Η επιστροφή στον Θεό καθίσταται δυνατή
μόνον, αν ο άνθρωπος αρνηθεί την αίσθηση και βυθιστεί στους χώρους εκείνης της
εσωτερικότητας όπου μπορεί να <<ιδεί>> τον ασύλληπτο και
αόρατο…΄΄4. Ο Νύσσης, διατυπώνει την Περί Ψυχής αλλά και περί ανθρώπου θεωρία,
επηρεασμένος κατά πολύ όπως φαίνεται από θεωρίες του Πλάτωνα. Ο συγγραφέας διαπιστώνει
το αυτό, μέσω της αναφοράς του Νύσσης σε <<απάρνηση των αισθήσεων>>
και σε στροφή <<στο αόρατο>> κλπ5. Άξιο λόγου είναι και το έργο του
Γρηγορίου, Βίος Μωϋσέως6 όπου συνεχίζει θα λέγαμε την Χριστιανική ανθρωπολογία
του, όπως αυτή ορίζεται από τους Χριστιανούς, σε σχέση με τον Χριστιανικό θεό.
Εμπειρική
σύλληψη της Ψυχής: Στο πλαίσιο σύλληψης της Ψυχής, με βάση κυρίως την εμπειρία,
ο Νυσσης διατυπώνει εκτενέστερη θεωρία.
Εδώ βρίσκεται η αναφορά του στο Πρόσωπον και Ουσία7. Πρόκειται για την ανάλυση
της ανθρώπινης ύπαρξης και οντότητας. …΄΄Σε μια γενική θεώρηση του, ως
‘’πρόσωπον’’ ορίζεται μια συγκεκριμένη ανθρώπινη παρουσία, που βρίσκεται σε μια
ειδικού τύπου υπαρξιακή κατάσταση. Δια του τρόπου αυτού της εμφάνισης του
εκλαμβάνεται ως κατέχον κάποια συγκεκριμένα και ανεπανάληπτα χαρακτηριστικά, τα
οποία όμως δεν το οδηγούν σε μια διάρρηξη των σχέσεων του με τα υπόλοιπα
πρόσωπα…΄΄8. Εδώ ο Γρηγοριος, όντως, εκλαμβάνει την έννοια της ανθρώπινης
προσωπικότητας(πρόσωπον) και κατ΄ επέκταση της ανθρώπινης Ψυχής και των
ιδιοτήτων της, με καθαρά εμπειρικό όπως είπαμε χαρακτήρα. Θεωρεί ότι κάθε
άνθρωπος έχει ξεχωριστή, διαφορετική από τον καθ΄ ένα, προσωπικότητα και Ψυχή.
Διαπίστωση που πολλούς αιώνες μετά, θα χρησιμοποιηθεί στην Επιστημονική πλέον
ορολογία και θεμελίωση, της Ψυχό-λογικής μελέτης και έρευνας. Συνεχίζοντας:
…΄΄ο όρος ‘’ουσία’’ είναι δηλωτικός των κοινών ιδιωμάτων που ανήκουν σε κάθε
πρόσωπο και που εξασφαλίζουν τη φυσική ενότητα του ανθρώπινου γένους …Η
διαφοροποίηση, όμως, του ιδιαίτερου προσώπου από την κοινή ουσία δεν ορίζεται
μόνον ως προς τα βιολογικά οργανικά ιδιώματα και τις φυσικές λειτουργίες, αλλά
κυρίως ως προς τις ηθικές επιλογές και προοπτικές…΄΄9. Επίσης ο Νύσσης, μελετά
αρκετά τον τρόπο δράσης της λογικής ικανότητας και γενικότερης σκέψης του ανθρώπου,
με Πλατωνικά θα λέγαμε όμως κριτήρια και στοχασμούς: …΄΄Ακολούθως, ο χριστιανός
στοχαστής θέτει το ερώτημα που αναφέρεται στην επισήμανση των πραγματικών και
λογικών εφαλτηρίων που μας ωθούν στο να ονομάζουμε τον Πέτρο, τον Παύλο και τον
Βαρνάβα τρεις ανθρώπους, τη στιγμή που ανήκουν σε μια ουσία, την οποία δηλώνει
το όνομα ‘’άνθρωπος’’…΄΄10. Αυτή είναι και ολοκληρωτικά η σύλληψη της
ανθρώπινης Ψυχής, στα δυο πλαίσια που θέσαμε.
γ) Ιερός Αυγουστίνος εκ της Ταγάστης της Νουμιδίας της Β. Αφρικής (354-430
μ.Χ.).
Η φιλοσοφία
του Ιερού Αυγουστίνου, είναι πολύ ανθηρή τόσο γενικά όσο και ειδικά στον Περί
Ψυχής στοχασμό. Η Ψυχό-λογία του, είναι άμεσα συνυφασμένη με την Χριστιανική
θρησκεία. Βέβαια όπως αρκετοί Χριστιανοί στοχαστές, έτσι και αυτός είναι βαθιά
επηρεασμένος από την Πλατωνική
φιλοσοφία όπως αμέσως θα δούμε. Ο στοχασμός του Αυγουστίνου γύρω από την Ψυχή,
αποτελεί ένα μείγμα θεωρητικής-φιλοσοφικής και εμπειρικής προσέγγισης.
Αντιλαμβάνεται την Ψυχή ,δηλαδή, θεωρητικά στοχαζόμενος περί της εμπειρίας. Για
τον λόγο αυτό, σκόπιμα θα δούμε ενιαία την Ψυχό-λογία του φιλοσόφου, δίχως να
κάμουμε διαχωρισμούς. Ο Χριστιανικός θεός, είναι η μοναδική αλήθεια. Κάθε τι
πέρα από αυτόν, αποτελεί πλάνη. Σκοπός της ανθρώπινης Ψυχής, είναι να βρει την
αλήθεια, να βρει τον θεό: …΄΄ο Αυγουστίνος ερωτά, αν υπάρχει αλήθεια. Η
απάντηση του είναι καταφατική. Το δεύτερον ερώτημα είναι από πού προέρχεται.
Όχι βέβαια από την εξωτερική εμπειρία(στοιχείο Πλατωνικής θεωρίας όπως
προείπαμε-σημείωση δική μου-), διότι αυτή μεταβάλλεται, αλλά έσωθεν:
<<Μέσα μας ενοικεί η αλήθεια>> ως πράξη, ως ενέργεια της ψυχής. Όχι
του πνεύματος: το πεπερασμένο πνεύμα δεν μπορεί να δημιουργήσει άπειρες
αλήθειες. Οι αιώνιες και άπειρες ιδέες κατάγονται από τον Θεόν ως <<δόσις
αγαθή>> και <<δώρημα τέλειον>>.…Με λίγες λέξεις: Έξω της
ψυχής δεν υπάρχει αλήθεια και έξω της Εκκλησίας σωτήρια…΄΄11. Ο Αυγουστίνος,
όπως βλέπουμε, δίδει ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό στην ανθρώπινη Ψυχή. Την
θεωρεί ως το μόνο μέσο κατάκτησης και ένωσης με την απόλυτη αλήθεια, ήτοι με
τον Χριστιανικό θεό. Αυτός είναι ο αυτό-σκοπός του ανθρώπου. Εδώ ο φιλόσοφος,
αναλύει ακόμη περισσότερο του δυο πυρήνες της σκέψης του: …΄΄Η σκέψη του
Αυγουστίνου κινείται ανάμεσα σε δυο πόλους, Θεό και Ψυχή: <<Θεόν και
Ψυχήν θέλω να γνωρίσω. Τίποτε άλλο; Όχι ειλικρινά τίποτε΄΄12. Και προχωρά στις
ιδιότητες και στην δομή της ανθρώπινης Ψυχής: ΄΄Η Ψυχή είναι υπόσταση: αθάνατη,
διότι είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την αλήθεια. Αλλά η αλήθεια ταυτίζεται με
τον Θεόν. Και η Ψυχή, επομένως, είναι αθάνατη και αιώνια. Η Ψυχή προς τούτοις,
<<μετρεί τους χρόνους>>: <<In te, anima mea, tempora mea
metior: Μέσα σου, ψυχή μου, μετρώ τους χρόνους μου>>…΄΄13. Και είναι
λογικό, η ανθρώπινη Ψυχή, κατά τον φιλόσοφο, να έχει τόσο σημαντικές ιδιότητες.
Και αυτό γιατί, σκοπός της είναι το απόλυτο. Ο θεός. Κατέχει έτσι τις δυνάμεις
για να μπορέσει να επιτελέσει τον σκοπό της. Εδώ ο Αυγουστίνος μελετά
περισσότερο εμπειρικά, κάποιες αντιδράσεις της Ψυχής. Παρουσιάζονται οι έννοιες
της Μνήμης και της Νόησης: …΄΄Η Ψυχή διαιρεί και συγχρόνως συναιρεί τον χρόνον:
Με την μνήμη συγκρατεί ό,τι παρελθόν. Με την ελπίδα(μπορούμε να το
παρουσιάσουμε ως Νόηση, με την έννοια του ανθρώπου που θέτει μελλοντικούς σκοπούς, υπολογίζει πιθανότητες κλπ-σημείωση
δική μου-) μέσω του παρόντος διοδευει μέσα στο μέλλον και τέλος θεωρεί τον
χρόνο και τον συνάπτει σε ενότητα…΄΄14. Αυτό δηλαδή που γενικώς ο Ιερός
Αυγουστίνος υποστηρίζει, είναι πως τα πάντα βρίσκονται μέσα στον ίδιο τον
άνθρωπο(΄΄Γύρισε πίσω στον ίδιο τον εαυτό σου! Στο εσωτερικό του ανθρώπου
κατοικεί η αλήθεια΄΄15). Ο φιλόσοφος, ερευνά αρκετά σύνθετα θα λέγαμε και το
Γνωσιολογικό πρόβλημα με έμφαση ιδίως στην λειτουργία της ανθρώπινης Ψυχής κατά
την γνώση, αλλά και την κατάκτηση της
γνώσης. Τα κατωτέρω συμβαδίζουν εν μέρει με όσα προηγουμένως είπαμε: …΄΄Κάθε
γνώση των κατ΄ αίσθηση ή εξωτερικών πραγμάτων μπορεί να αποτελή καθαρή και
μόνον αυταπάτη: γιατί πάντοτε υφίσταται η δυνατότης να μη συμφωνή η εξωτερική
πραγματικότης προς τις υποκειμενικές εντυπώσεις των αισθήσεων…΄΄16. Η μόνη
πραγματική γνώση, για τον Αυγουστίνο, είναι αυτή που προέρχεται από την Ψυχή
μας. Η γνώση από την Ψυχή, είναι πολύ κοντά στην γνώση του θεού. Εκτός αυτών,
άξια ανάλυσης είναι η θεωρία Περί της Ελεύθερης Βούλησης17 που εισαγάγει ο
Αυγουστίνος, δίδοντας αυτήν την ιδιότητα ως εξαίσιο χάρισμα του ανθρώπου. ΄΄Οι
άνθρωποι δεν είναι τίποτε άλλο παρά βούληση΄΄18, λέγει ο φιλόσοφος. Τα πάντα
δημιουργούνται από αυτήν. Το σημαντικότερο δημιούργημα της βούλησης είναι η
αγάπη. Λέγει …΄΄αγάπα και κάμε ό,τι θέλεις΄΄19. Δημιουργείται όμως το εξής
πρόβλημα: ΄΄Στο πρόσωπο του Αδάμ αμάρτησε η ανθρωπότητα: ο άνθρωπος είναι
προκαθορισμένος και λυτρώνεται χάρις στην άπειρη αγαθότητα και ευσπλαχνία του
Θεού. Τι μένει τότε από την ελευθέρια του ανθρώπου;…΄΄20. Σε αυτό το ερώτημα,
τίθεται και ο προβληματισμός. Σε πρώτη εντύπωση ο Αυγουστίνος φαίνεται να
έρχεται σε αντίθεση με την Χριστιανική θρησκεία και με τον Χριστιανικό θεό. Και
τούτο γιατί, από πρώτης όψεως, η δυνατότητα βούλησης και ελευθέριας επιλογής
μοιάζει όχι με εξαίσιο ιδίωμα της Ψυχής, αλλά με κατάρα αυτής. Κατάρα, καθώς με
την ιδιότητα της αυτή η Ψυχή
απομακρύνεται από την πηγή, κατά την Χριστιανική πίστη, αλήθειας. Απομακρύνεται
από τον θεό. Ο Ιερός Αυγουστίνος δίδει την απάντηση, λοιπόν, στο ερώτημα: …΄΄Η
ψυχολογική ελευθέρια ως ελευθέρια εκλογής σε όλες τις καταστάσεις της επίγειας
ζωής, ουσιώδης και απαραβίαστη. Η ηθική του ελευθέρια(εννοεί του ανθρώπου στον
κόσμο-σημείωση δική μου-), αντιθέτως, εξαρτάται από τη χάρη του Θεού. Γι΄ αυτό
η ταπείνωση αποτελεί θεμελιώδη αρετή…΄΄21. Η Ψυχή, έχει την βούληση ως ορθή
ικανότητα. Αυτό που για τον φιλόσοφο μετρά, είναι η χρήση της. Η ταπεινή χρήση
της βούλησης με βάση τον σκοπό ομοίωσης με τον θεό, εξασφαλίζει στην ανθρώπινη
Ψυχή την ευδαιμονία. Σε αντίθετη περίπτωση, η Ψυχή βιώνει την αιώνια
απομάκρυνση από τον Δημιουργό και από την, κατά το Χριστιανικό δόγμα,
αλήθεια.
2.2 Σχολαστική περίοδος (900-1500 μ.Χ. περίπου).
Η Σχολαστική
περίοδος και φιλοσοφία, όπως φαίνεται είναι μικρότερη χρονικά από την Βυζαντινή
περίοδο. Βέβαια η δράση του στοχασμού της, είναι εξίσου πολύ μεγάλη. Η περίοδος
αυτή, αριθμεί δεκάδες φιλοσόφους, όπου ο καθ΄ ένας διατυπώνει την δική του
θεωρία. Γενικά επικρατεί μια θεολογική
φιλοσοφία, θα μπορούσαμε να πούμε. Αυτή είναι πιο έντονη από την Βυζαντινή
περίοδο, καθώς αποτελεί βασική αρχή του Σχολαστικισμού. Κάθε δηλαδή στοχασμός
φιλοσοφικός, πρέπει να συμφωνεί με την θεολογία και την θρησκευτική πίστη της
εποχής. Έντονο επίσης είναι το στοιχείο της Αριστοτελικής διδασκαλίας(και Περί
Ψυχής), κάτι βέβαια που δεν εφαρμόζεται από όλους τους στοχαστές. Οι
προσεγγίσεις της Ψυχής είναι και εδώ σημαντικές όπως θα δούμε αναλυτικότερα
παρακάτω. Με το τέλος της Σχολαστικής περιόδου, ολοκληρώνεται η φιλοσοφία και
Ψυχό-λογία του χρονικού διαστήματος του Μεσαίωνα. Παρακάτω, θα αναφέρουμε τους
κυριότερους εκπρόσωπους της Σχολαστικής περιόδου και τις Περί Ψυχής αντιλήψεις
των.
α) Μποναβεντούρα (Bonaventura, 1221-1274 μ.Χ.).
Ο
Σχολαστικισμός και οι εκπρόσωποι του, όπως είναι φυσικό είναι έντονα
επηρεασμένοι από το προηγούμενο ρεύμα θεολογικής φιλοσοφίας του Βυζαντίου. Ο
Μποναβεντούρα κατά βάση, υιοθετεί στην φιλοσοφία του τις παλαιότερες ιδέες,
προσθέτοντας βέβαια ατομικό στοχασμό. Όπως και στο Βυζάντιο, έτσι και στον
Σχολαστικό Μποναβεντούρα, σημαντική είναι η Έννοια της Ελεύθερης βούλησης, ως
Ψυχικό φαινόμενο. Το σημαντικότερο επίτευγμα της βούλησης, είναι η Αγάπη. Κάθε
τι που κάνει ο άνθρωπος, πρέπει να έχει ως τελικό στόχο την Αγάπη. Ο
Μποναβεντούρα, δίδει τον ορισμό της Ψυχής, στοχαζόμενος σε αυτήν. Την
αντιλαμβάνεται κυρίως θεωρητικά και με δεδομένα πίστης: …΄΄Η ψυχή, δημιούργημα
του Θεού και <<δυνατότητα>> υπό εκείνου ενεργοποιημένη, συνίσταται
από ύλη και μορφή. Η ύλη είναι πνευματική, όχι κάτι υλικό, έχουσα ιδίαν
υπόσταση. Ο Θεός δωρίζει σε κάθε άνθρωπο μια ποιοτικώς άλλη ψυχή. Η αθανασία
είναι αποτέλεσμα της νοσταλγίας για επιστροφή προς τον Θεό και αιώνια
ευδαιμονία…΄΄22. Όπως είπαμε η ανάλυση Περί Ψυχής, του φιλόσοφου, είναι
βασισμένη στις θεολογικές έννοιες και σε δεδομένα πίστης. Η ψυχή, έχει
συστατικά, έχει ιδιότητες, είναι αθάνατη.
β) Αλβέρτος ο Μέγας (Albertus Magnus, 1193-1280 μ.Χ.).
Ο Αλβέρτος
καταγράφεται από την Ιστορία της φιλοσοφίας, ως πολύ σημαντικό επιστημονικό
πνεύμα. Η τοποθέτηση του παρωνυμίου <<Μέγας>> στοχεύει ακριβώς στο
να δείξει το ανωτέρω. Ο Αλβέρτος, προσεγγίζει την Ψυχή απορρίπτοντας εν μέρει
το Αριστοτελικό πνεύμα23 προσέγγισης των πραγμάτων, της εποχής. ΄΄Η ψυχή είναι
μια αυτόνομη και ανεξάρτητη υπόσταση, όχι η αριστοτελική
<<εντελέχεια>>. Είναι αθάνατη και καταυγάζεται από δύναμη θεϊκή΄΄24.
Όπως βλέπουμε η σχέση της Ψυχής με τον θεό, παραμένει σημαντική για τους
στοχαστές του Μεσαίωνα. Εκτός αυτού, ο Αλβέρτος, προσεγγίζει και με ένα αρκετά,
θα λέγαμε, εμπειρικό τρόπο ορισμένες εκδηλώσεις και κυρίως ιδιότητες που δίδει
η Ψυχή στον άνθρωπο: ΄΄Της Γνωσιολογίας του θεμέλιο είναι η εμπειρία: Ακόμη και
η γνώση του Θεού αρχίζει με την εμπειρία, από τις αισθήσεις…΄΄25. Σημαντική
λοιπόν είναι η περί των αισθήσεων αντίληψη του, ως ιδιότητες της ανθρώπινης
Ψυχής.
γ) Θωμάς ο Ακυινάτης (1225-1274 μ.Χ.) και Θωμισμός.
Ο Θωμάς ο
Ακυινάτης, ήταν ο σημαντικότερος μαθητής του Αλβέρτου. Η φιλοσοφία του είναι
από τις σημαντικότερες μέσα στην Σχολαστική περίοδο, την οποία εξετάζουμε.
Προτού, δούμε την Περί Ψυχής θεωρία του Θωμά, άξιο είναι να παρουσιάσουμε
γενικά την διδασκαλία του, τον Θωμισμό κατά το λεγόμενο ρεύμα, προκείμενου να
αντιληφθούμε και τις μετέπειτα Περί Ψυχής προσεγγίσεις του. Η σχέση της θεωρίας
του Θωμά με τις θεολογικές απόψεις είναι βασική:…΄΄Ο Θωμάς, αντίθετα, πιστός
στη βιβλική Περί Δημιουργίας παράδοση, αντιμετωπίζει ως εκ του μηδενός
δεδημιουργημένο και συντηρούμενο υπό του Θεού στη ζωή τον υπάρχοντα κόσμο…΄΄26.
Η πηγή των πάντων, είναι για τον Ακυινάτη, ο θεός. Από αυτόν εκπορεύεται αλλά
και πορεύεται ολόκληρος ο κόσμος. Ο θεός είναι η μόνη αλήθεια. Ο φιλόσοφος, στο
πλαίσιο των θεωριών του, παραθέτει και μια σειρά Αποδείξεων του Θεού,
προκείμενου να συνεχίσει, ανάμεσα στα αλλά, και τον σκοπό του Σχολαστικισμού.
Την αλληλένδετη σχέση πίστης-γνώσης27. Ο θεός δημιουργεί τον κόσμο και στην
κορυφή όλων των βαθμίδων, όλων των ειδών, τοποθετεί τον άνθρωπο. Εδώ βρίσκεται
και η Περί Ψυχής διδασκαλία του φιλόσοφου. Αρχικά …΄΄ο άνθρωπος, προικισμένος με αθάνατη ψυχή, ελεύθερη
βούληση και πνεύμα, ευρίσκεται στην κορυφή αυτής της πυραμίδας: ο άνθρωπος
είναι ένα ενιαίο Όλον, μια ολότητα με διάφορες λειτουργίες: καθαρώς φυσικές,
φυτικές, ζωώδεις και πνευματικές…΄΄28. Και στην διδασκαλία του Θωμισμού, η ψυχή
κατέχει, όπως βλέπουμε, την ιδιότητα της αθανασίας: …΄΄ η ψυχή δημιουργείται
από τον Θεό κατά την γέννηση(φαίνεται σαν ένα είδος ζωής που απλώς δίδεται από
τον Θεό. Αυτό είναι η Ψυχή-σημείωση δική μου-). Η αθανασία έτσι της Ψυχής
απορρέει ουσιωδώς από την αϋλία ή τη μη υλικότητα αυτής…΄΄29. Έτσι έχουμε τον
πλήρη Ψυχό-λογικό ορισμό: …΄΄Ο άνθρωπος δεν αποτελείται από σώμα και ψυχή, αλλά
από ύλη και μορφή(: είδος). Η ύλη δεν είναι το σώμα, αλλά η απολύτως αηδής,
άμορφη πρώτη ύλη, που διαμορφώνεται σε σώμα μέσω της υποστασιακής ουσιώδους
μορφής της δευτέρας ύλης. Αυτή η υποστασιακή ουσιώδης μορφή είναι για τον
άνθρωπο η ψυχή…΄΄30. Ο Ακυινατης φιλόσοφος, προβαίνει και σε μια σχετικά
εμπειρική αναφορά του σχετικά με την Ψυχή. Όπως είπαμε σκοπός του ανθρώπου,
είναι να φθάσει το απόλυτο ον. Εδώ έρχεται και η (εμπειρική σχεδόν) διάκριση
της Ψυχής. Η ψυχή αποτελείται από ΄΄τις κατώτερες ψυχικές μορφές ζωής΄΄ και την
΄΄έλλογη ανθρώπινη ψυχή΄΄31. Στο πρώτο μέρος ο Θωμάς, κατατάσσει τα ένστικτα.
Στο δεύτερο μέρος, κατατάσσει την ανάδειξη του ανθρώπου στον αληθινό-πνευματικό
κόσμο, στο κόσμο του θεού, και την ανάδειξη της Ψυχής σε έλλογη οντότητα: …΄΄Η
έξοχη αποστολή του(εννοεί του ανθρώπου-σημείωση δική μου-) είναι να ελευθερωθεί
από το ενστικτώδες. Τότε η ψυχή του γεμίζει από πνευματική ευδαιμονία και λύτρωση και έτσι αποδεικνύει την ελευθέρια
του και την αξιοπρέπεια…΄΄32. Η προσέγγιση αυτή είναι όντως αρκετά εμπειρική,
κάτι που αποδεικνύει και η χρήση παρομοίων όρων μερικούς αιώνες μετά, από τον
Επιστημονικό πλέον λόγο Περί Ψυχής. Άλλες δυο σημαντικές εμπειρικές ιδιότητες
της Ψυχής, που θίγει ο φιλόσοφος είναι αυτές της γνώσης και της ελεύθερης
βούλησης. Και οι δυο βέβαια ιδιότητες, στοχεύουν στην επαναφορά της Ψυχής στην
πηγή της(θεός). Η έννοια της γνώσης, παρ΄ όλο που παρουσιάζεται ως Ψυχικό μέσο
κατάκτησης του απόλυτου, εντούτοις για τον Θωμά είναι πεπερασμένη. ΄΄Για τον
Ακυινάτη άμεση γνώση του Θεού, δεν
υπάρχει…Το υπέρτατον ή ύψιστο και έσχατο σημείο ανθρώπινης γνώσεως περιορίζεται
ως εκ τούτου στη σύλληψη της ακαταληψίας ή ασυλληπτότητας του Θεού…΄΄33. Με το
εμπειρικό ψυχικό φαινόμενο της ελεύθερης βούλησης, δημιουργείται το ίδιο
<<πρόβλημα>> όπως και με προηγούμενους φιλόσοφους34: ΄΄Αν όμως έτσι
έχουν τα πράγματα, τότε πως θα μπορούσε να νοηθή η σχέση ανθρώπινης ελευθερίας
και θειας Πρόνοιας, χωρίς η δεύτερη τούτη να αίρη ή να καταργή τη λειτουργία
της πρώτης; …΄΄35. Η απάντηση που δίδει ο φιλόσοφος μοιάζει κατά πολύ με τις
προηγούμενες αποκρίσεις των φιλοσόφων: …΄΄Ελεύθερος κατά τον Θωμά είναι ο
άνθρωπος επί τη βάσει του <<liberum arbitrium>>, της ικανότητας
δηλ. να επιλέγη. Ανθρώπινη έτσι βούληση και ελεύθερη δυνατότης επιλογής είναι
ουσιωδώς ταυτόσημα…΄΄. Καθώς και …΄΄ο Θεός υποκινεί μεν την επιλογή μέσα μας ή
και την υποκινεί προς μιαν ορισμένη κιόλας, κατεύθυνση, την κατεύθυνση δηλ. του
Αγαθού, η συγκεκριμένη όμως απόφαση τη στιγμή της ατομικής κάθε φορά επιλογής
ανάγεται ή αποτελεί υπόθεση της εκάστοτε απεριόριστου των ανθρώπων
ελευθερίας…΄΄36.
Όπως είπαμε, ο
Θωμάς δημιούργησε δικό του φιλοσοφικό-θεολογικό ρεύμα. Τον Θωμισμό. Ο Θωμισμός
υιοθετήθηκε από αρκετούς στοχαστές της εποχής, οι οποίοι εντάχθηκαν και
προσέθεσαν στη Θωμιστική θεωρία. Οι υποστηρικτές του Θωμισμού, ανάγονται σε ένα
αρκετά μεγάλο χρονικό πλαίσιο. Εκτός αυτών, υπήρξαν και αρκετοί που στράφηκαν
ενάντια στην εν λόγω θεωρία.
δ) Ιωάννης Ντούνς Σκώτος (1226-1308 μ.Χ.).
Για τον Ιωάννη
τον Σκώτο, δεν έχουμε να προσθέσουμε πολλά, και τούτο γιατί η βασική του
φιλοσοφία αλλά και ο Περί Ψυχής στοχασμός του, μοιάζουν κατά πολύ με
προηγούμενους φιλοσόφους της Σχολαστικής περιόδου και ήδη έχουν αναλυθεί.
Σημαντικό, στην σκέψη του Ιωάννη, γεγονός αποτελεί η αντίθεση του με τον
Θωμισμό. Ο Ιωάννης θεωρεί πως η γνώση δεν έχει καμία σχέση με την πίστη. Η
γνώση, λέγει, στοχεύει στην εξερεύνηση του ανθρώπου και της Ψυχής του ενώ η
πίστη στην γνώση και ένωση με τον θεό. Σημαντικά, επίσης, στοιχεία στην σκέψη
του Σκώτου είναι η υπερίσχυση και η δύναμη της Βούλησης ως Ψυχικό φαινόμενο.
Θεωρεί, ο φιλόσοφος, πως η έννοια και η δυνατότητα του
<<βούλεσθαι>> που έχει ο άνθρωπος, είναι η μεγαλύτερη και
ισχυρότερη ικανότητα που προσφέρεται από την Ψυχή. Πέρα από τον λόγο του αυτό,
δεν κάνει ειδικότερη αναφορά στο Ψυχό-λογικό ζήτημα.
ε) Οι στοχαστές για το Περί Ψυχής ερώτημα κατά τον ύστερο Μεσαίωνα.
Επειδή ο
συγγραφέας δεν διαθέτει αρκετές αλλά αντίθετα πολύ περιορισμένες πληροφορίες
για τις Περί Ψυχής θεωρήσεις των στοχαστών κατά την χρονική περίοδο του τέλους
του Μεσαίωνα και κατά μικρό χρονικό διάστημα μετά από αυτόν, θα δημιουργήσει
ένα σύνολο με τα πιο σημαντικά στοιχεία από τις πληροφορίες του. Τούτο γίνεται
κυρίως για την εξυπηρέτηση του αναγνώστη, προκείμενου αυτός να μην διαβάσει διαφορετικές
θεματικές ενότητες φιλοσόφων, με περιορισμένα όμως σχόλια σε αυτούς. Σημαντικός
στοχαστής είναι ο William Occam (1280-1350 μ.Χ.), ο οποίος διατυπώνει
περιορισμένο λόγο Περί Ψυχής, αναφερόμενος στην έννοια της Βούλησης. Για αυτόν
η πιο σημαντική ιδιότητα της Ψυχής είναι η ιδιότητα της Βούλησης. Ο Occam
δηλαδή παρουσιάζει την σκέψη του, μέσα σε ένα καθαρά Βουλησιαρχικό37 πλαίσιο. Ο
Νικόλαος Κουζάνος (Nikolaus von Kues, 1401-1464 μ.Χ.) διατυπώνει μια σημαντική
θεωρία σχετικά με την ύπαρξη βαθμίδων των εκδηλώσεων της Ψυχής. Πρόκειται για
εμπειρική δηλαδή προσέγγιση. Ο Melanchthon (1497-1560 μ.Χ.) αναφέρεται έντονα
στην έννοια της αθανασίας της Ψυχής ενώ, ιστορικά, είναι ο πρώτος που επίσημα
ονομάζει ολόκληρο τον στοχασμό γύρω από την Ψυχή, <<Ψυχολογία>> με
το έργο του <<De Anima>> που ολοκληρωτικά εκδίδεται το 1553 μ.Χ.
Τέλος, ο Francis Bacon (1561-1626 μ.Χ.) τονίζει το σημαντικό της εμπειρίας και
την πολυπλοκότητα μελέτης της ανθρώπινης συνείδησης και ο Ιάκωβος Bohme
(1575-1624 μ.Χ.) διερωτάται για την έννοια της Ψυχής με τα τέσσερα
ερωτήματα.
3. Σύντομη κριτική θεώρηση και
παρατηρήσεις του δευτέρου κεφαλαίου.
Στο δεύτερο
κεφαλαίο καλύψαμε ένα πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα της φιλοσοφίας. Ξεκινήσαμε
από τον Επίκουρο και γενικότερα την Επικούρεια φιλοσοφία και φθάσαμε μέχρι και
το τέλος του Μεσαίωνα. Οι απόψεις που επικρατούν σχετικά με το Περί Ψυχής
ζήτημα, είναι και εδώ σημαντικές. Για την άποψη του συγγραφέα, ο Επίκουρος,
αρχικά, παρά τις Μεταφυσικές κατά καιρούς προσεγγίσεις της Ψυχής, αρχίζει μια
αρκετά εμπειρική και συστηματική ερευνά θα λέγαμε της ανθρώπινης συμπεριφοράς.
Σταδιακά δηλαδή, απορρίπτεται το Μεταφυσικό πρότυπο. Οι Στωικοι φιλόσοφοι,
κινούνται στο ίδιο περίπου πνεύμα. Επικρατεί γενικά, μια εμπειρική προσέγγιση
των πραγμάτων, δίχως όμως αυτή να είναι καθολική. Υπάρχουν και οι Μεταφυσικές
τάσεις. Από την άλλη πλευρά, ο Πλωτίνος παρουσιάζει μια κατά πολύ θεωρητική
προσέγγιση της Ψυχής. Παρ΄ ότι διατυπώνει αξιόλογες θεωρήσεις, τα λεγόμενα του
εντούτοις μπορούν να αμφισβητηθούν καθώς δεν αποδεικνύονται πλήρως. Αυτό
βέβαια, δεν παύει να καθιστά τον φιλόσοφο έναν από τους άξιους διανοητές της
Ιστορίας που προσέφερε πολλά με τους στοχασμούς του. Περνώντας στο χρονικό
διάστημα του Μεσαίωνα, βλέπουμε μια διαφορετική θεώρηση. Αυτή, κατά κύριο πάντα
λόγο, του Δογματισμού. Οι θρησκείες και θεολογίες του Μεσαίωνα, είναι κατά πολύ
επηρεασμένες από την Αρχαία Ελληνική φιλοσοφία, κάτι που μπορεί να αμφισβητήσει
έντονα τον Μεσιανιστικό χαρακτήρα που προέβαλαν. Ο Χριστιανισμός, είναι μια
θρησκεία που επηρεάζει κατά πολύ τις υπόλοιπες, αλλά και στον ίδιο παρατηρούμε
πολλές ιδέες Αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, γεγονός που αμφισβητεί, ανάμεσα στα
αλλά, τον λυτρωτικό και Μεσιανιστικό χαρακτήρα που πρεσβεύει όπως και οι
υπόλοιπες θρησκείες. Βέβαια, σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει τούτο πως δεν
υπάρχουν αξιόλογες προσεγγίσεις. Οι αναφορές σε έννοιες όπως
<<βούληση>>, <<μνήμη>>, <<νόηση>>,
<<εξέλιξη του ανθρώπου>> κλπ, είναι κατά πολύ εμπειρικές
προσεγγίσεις που χρήζουν απαραίτητης μελέτης. Το πλαίσιο του Δογματισμού,
δύναται όμως να αλλοιώσει την σημαντικότητα ορισμένων προσεγγίσεων. Και αυτό
επειδή, οι εκάστοτε διανοητές λαμβάνουν αξιωματικά και δογματικά την ύπαρξη του
θεού, και την σχέση όλων των υπολοίπων ζητημάτων με αυτόν. Έτσι ο Αθεϊσμός38,
μπορεί εύκολα απορρίπτοντας το θεολογικό δόγμα να αμφισβητήσει τις εκάστοτε
απόψεις. Ένα άλλο αρνητικό σημείο, είναι το γεγονός πως οι εκάστοτε θεολογικές
απόψεις πολλές φορές <<γέμιζαν>> τους όχλους με ανόητες
προκαταλήψεις, θεολογικούς φόβους, αντί-επιστημονικές προσεγγίσεις, κάτι που
δημιουργούσε προβλήματα για πολλούς αιώνες μετά. Πάντως, η περίοδος του Μεσαίωνα προσδίδει αρκετά σημαντικά
ζητήματα, ένα από τα οποία είναι και η
θεμελίωση του Περί Ψυχής στοχασμού, με τον όρο Ψυχολογία από τον
Melanchthon(οπ.π)39, θέτοντας την βάση για την επιστημονική προσέγγιση της
Ψυχής.
Συγγραφέας: Γιώργος Μαμωλής
